Gojenie się ran to złożony proces kontrolowany przez rozpuszczalne mediatory, krwinki i komórki miąższowe. Celując w DNA, kluczowe cząsteczki, takie jak RNA i mikroRNA. Czynniki epigenetyczne regulują również czynniki transkrypcyjne, cytokiny, białka macierzy zewnątrzkomórkowej (ECM) i glikozaminoglikan (GAG). Wśród nich odżywianie jest sygnałem epigenetycznym, który może aktywnie wpływać na każdy etap procesu gojenia się ran. Choć brzmi to niezwykle skomplikowanie, można to wytłumaczyć w prosty sposób – To jak się odżywiamy wpływa na reakcje genetyczne związane z procesem gojenia się ran.
Gojenie się ran wymaga aminokwasów, witamin i minerałów, chociaż niektóre naturalne związki, w tym zioła i ekstrakty, mogą działać synergistycznie, przyspieszając ten proces. Odpowiedni stan odżywienia i stan zdrowia mają kluczowe znaczenie w przypadku trudno gojących się ran, takich jak odleżyny. Rodzi to pytanie, czy suplementacja wybranych składników odżywczych, o których wiadomo, że są determinantami procesu gojenia się rany, może być pomocna, zarówno w profilaktyce, jak i terapii, w stanach wysokiego ryzyka, takich jak starszy wiek, nowotwory i u pacjentów z obniżoną odpornością.
Gojenie się ran a odżywienie
Odpowiednie ilości składników odżywczych są niezbędne do syntezy kwasów nukleinowych (DNA i RNA), białek i innych czynników zaangażowanych w funkcjonalne dojrzewanie i różnicowanie tkanek. Niedożywienie jest w dużej mierze związane z opóźnieniem lub niepowodzeniem procesu gojenia, ale interwencja żywieniowa może złagodzić niedożywienie i poprawić gojenie się ran, głównie poprzez zwiększenie odkładania się kolagenu po urazie. Jednak dokładne mechanizmy molekularne leżące u podstaw tego efektu nie są jasne. Donoszono, że niedożywienie wiąże się z niskimi poziomami mRNA TGF-β w ranie. Opracowano i zatwierdzono kilka narzędzi przesiewowych, które obejmują dane historyczne, hematologiczne i antropomorficzne, do oceny stanu odżywienia w odniesieniu do owrzodzeń skóry. Należą do nich globalna ocena subiektywna (SGA), uniwersalne narzędzie przesiewowe niedożywienia (MUST) i Mini-Nutritional Assessment (MNA). Każde z nich zostało silnie skorelowane z ryzykiem niedożywienia.
Wpływ poszczególnych aminokwasów na gojenie się ran
Prolina
Prolina (PRO) jest aminokwasem, który stanowi największy składnik cząsteczki kolagenu, z jej pochodną, hydroksyproliną. Około 99,8% zapasów hydroksyproliny w organizmie znajduje się w kolagenie, co sprawia, że testy tego aminokwasu są przydatne jako marker całkowitej ilości obecnego kolagenu. Mechanizm hydroksylacji proliny zachodzi potranslacyjnie przez enzym hydroksylazę prolilową, który wymaga tlenu, askorbinianu i żelaza jako kofaktorów. Obie cząsteczki są niezbędne do biosyntezy, struktury i siły kolagenu. Chociaż poziomy proliny w osoczu mogą być dość zmienne, jego znaczenie w diecie człowieka nie jest dobrze poznane. Istnieją doniesienia, że pacjenci z niedoborem proliny, spowodowanym brakiem enzymu hydroksylazy prolilowej, mają różne zaburzenia gojenia się ran.
Fizjologicznie, podczas pierwszych 10 dni gojenia, poziom proliny w ranie jest o 30-50% wyższy niż poziom w osoczu, co sugeruje, że import proliny do rany zachodzi aktywnie lub że biosynteza proliny zachodzi w środowisku rany. Wtedy niezbędne jest dostarczenie dodatkowej proliny do diety, choć nie jest jasne, czy suplementacja proliny i hydroksyproliny bezpośrednio indukuje wydajną syntezę kolagenu podczas procesu gojenia się rany. Biosynteza proliny jest związana zarówno z cyklem kwasu cytrynowego, jak i cyklem mocznikowym. W związku z tym dostarczanie prekursorów cyklu cytrynowego, takich jak glutamina, może mieć strategiczne znaczenie dla wzmocnienia syntezy kolagenu w ranie. Jeśli chodzi o cykl mocznikowy, arginina jest przekształcana w ornitynę poprzez działanie arginazy, kluczowego enzymu tego szlaku. Ornityna, poprzez działanie g-aminotransferazy ornityny, jest przekształcana w g-semialdehyd glutaminowy, związek z syntezą proliny.
Kolagen rybi od Apollo’s Hegemony – poprawa nawodnienia i kondycję skóry – KUP TUTAJ
Peptydy kolagenowe
Doustny suplement hydrolizatu kolagenu, adsorbowany z jelita w postaci peptydu o wysokiej masie cząsteczkowej, zapewnia korzystny wpływ na gojenie się ran skórnych i regenerację skóry. Najczęstszą jednostką tripeptydową jest Gly-Pro-Hyp, który przyczynia się do maksymalnej stabilności potrójnej helisy kolagenu i jego bioaktywności. Tripeptyd Gly-Pro-Hyp ulega częściowej hydrolizie na błonach wierzchołkowych jelit, a dipeptyd Pro-Hyp , który jest wysoce odporny na hydrolizę przez proteazy jelitowe i jest następnie wchłaniany w jelicie. Generalnie promotory gojenia ran zwiększają odkładanie się kolagenu, wzmacniając wytrzymałość tkanki i tworząc wiązania krzyżowe między włóknami kolagenu. Proces gojenia zależy w dużej mierze od uregulowanej biosyntezy i odkładania się nowych kolagenów oraz ich późniejszego dojrzewania. Kolagen jest wytwarzany przez fibroblasty i pomaga ranie uzyskać wytrzymałość na rozciąganie podczas naprawy. Jest prawdopodobne, że doustne przyjmowanie promotorów kolagenu może przyspieszyć proces gojenia się rany poprzez poprawę osadzania się kolagenu w skórze.
Analiza wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) wykazała wysoki poziom proliny i hydroksyproliny w próbkach peptydów ze skóry ryb, które stanowią duży składnik cząsteczek kolagenu. W związku z tym można postawić hipotezę, że morskie peptydy bioaktywne mogą stać się kandydatami do żywności funkcjonalnej lub zastosowań farmaceutycznych w celu przyspieszenia gojenia się ran.
Arginina
Arginina (ARG) jest dietetycznym, warunkowo niezbędnym aminokwasem. Jej suplementacja wspomaga gojenie się ran, zwiększa wytrzymałość na pękanie i odkładanie się kolagenu w bliznach. Około 50% spożytej argininy jest uwalniane do krążenia wrotnego, a pozostała część jest bezpośrednio wykorzystywana w jelicie cienkim. Krążąca arginina jest substratem dla metabolizmu białek i kolagenu w tkanki pozawątrobowe. Nerki metabolizują cytrulinę (główny prekursor argininy) do argininy i eksportują ją do krążenia ogólnoustrojowego. Arginina stymuluje syntezę białek, funkcję limfocytów T i reguluje aktywność tlenku azotu (NO). Sugeruje się, że obecność NO wytwarzanego z argininy pomaga w przejściu rany z ostrej fazy zapalnej do fazy proliferacyjnej gojenia się rany.
van Anholt i wsp zbadali klinicznie potencjał wysokobiałkowego, wzbogaconego w argininę i mikroelementy doustnego suplementu diety (ONS) w poprawie gojenia się ran. Pacjenci otrzymywali 200 ml określonego suplementu lub niekaloryczny produkt kontrolny trzy razy dziennie, jako dodatek do ich zwykłej diety i standardowego leczenia ran, przez maksymalnie osiem tygodni. Wyniki wykazały, że suplementacja suplementem przyspieszyła gojenie odleżyn, na co wskazywało znacznie szybsze zmniejszenie rozmiaru owrzodzenia w porównaniu z grupą kontrolną po ośmiu tygodniach. Pod koniec badania poziom witaminy C we krwi znacznie wzrósł w grupie suplementacyjnej w porównaniu z grupą kontrolną. Wyniki te sugerują, że suplementacja żywieniowa przyspieszyła gojenie odleżyn.
Glutamina
Glutamina jest pięciowęglowym, aminokwasem o najwyższych poziomach w osoczu płynu mózgowo-rdzeniowego i mięśniach szkieletowych. Większość komórek i tkanek jest w stanie syntetyzować glutaminę z glutaminianu i amoniaku w procesie katalizowanym przez enzym syntetazę glutaminy (GS). Glutamina jest kluczowym składnikiem metabolizmu azotu, pełniącym szczególną rolę w magazynowaniu glutaminianu i amoniaku. est także prekursorem glutationu, proliny, puryn i pirymidyn.37 W przewodzie pokarmowym znajdują się komórki odpornościowe i fibroblasty, wspomagane odżywczo przez glutaminę, które odgrywają kluczową rolę w procesie gojenia się ran.
Blass i wsp. zbadali, czy suplementacja mikroskładnikami odżywczymi, przeciwutleniaczami i glutaminą przyspiesza gojenie się ran. Włączyli 20 pacjentów z zaburzeniami gojenia się ran do randomizowanego, podwójnie ślepego, kontrolowanego placebo badania. Pacjenci otrzymywali antyoksydacyjne mikroelementy (kwas askorbinowy, alfa-tokoferol, beta-karoten, cynk, selen) i glutaminę (verum) lub izoenergetyczne ilości maltodekstryny (placebo) przez 14 dni. Zmierzono poziomy mikroelementów, glutaminy i VEGF-A w surowicy przed i po suplementacji. Ponadto oceniono kilka parametrów mikrokrążenia. Stężenie glutaminy obniżyło się tylko w grupie placebo. Częstość występowania hipowitaminozy i stężenie VEGF-A pozostały niezmienione. Biorąc pod uwagę mikrokrążenie, tylko wysycenie tlenem (O2) zmniejszyło się w grupie placebo. Zamknięcie rany następowało szybciej w grupie suplementacyjnej niż w grupie placebo. Wyniki te sugerują, że doustna suplementacja przeciwutleniaczy i glutaminy skraca czas gojenia się ran.
Glutamina od Testosterone.pl – suplement wspierający gojenie się ran – KUP TUTAJ
Witaminy, minerały i ich rola w gojeniu się ran
Cynk jest ważnym mikroelementem pełniącym kilka funkcji fizjologicznych w organizmie, na przykład jest niezbędny do aktywacji odpowiedzi wzrostowej organizmu, zwalcza infekcje, odgrywając najsilniejszą rolę w stymulacji układu odpornościowego w porównaniu ze wszystkimi innymi witaminami i minerałami. Przyśpieszenie gojenia się ran można argumentować kilkoma mechanizmami. Mechanizmy te obejmują stymulację syntezy DNA i funkcji odpornościowych. Niestety, dokładny mechanizm działania cynku nie jest w pełni poznany.
Badania na zwierzętach potwierdzają, że cynk ma największe znaczenie podczas późniejszych etapów naprawy i regeneracji tkanek w porównaniu z pierwszym etapem zapalnym. W rzeczywistości, podczas początkowej fazy zapalnej gojenia się ran, stężenie cynku stopniowo spada, prawdopodobnie z powodu produkcji IL-6, TNF-α i kalprotektyny, czyli białka wiążącego cynk. Początkowe zmniejszenie stężenia cynku w surowicy i łożysku rany sprzyja wczesnej fazie gojenia się rany poprzez opóźnienie maksymalnej aktywności fagocytarnej. Następnie stężenie cynku w surowicy i łożysku rany stopniowo wzrasta, do 15–20% wyższego stężenia niż w nieuszkodzonej skórze.
Witamina E
Witamina E obejmuje osiem związków lipofilowych o różnych właściwościach fizykochemicznych, które są dalej podzielone na dwie grupy po cztery izomery, tokoferole i tokotrienole, które różnią się nieznacznie strukturą, przy czym alfa-tokoferol jest najsilniejszą i występującą w największej ilości formą. Poprzez swoje działanie wychwytujące, witamina E chroni błony komórkowe i wielonienasycone lipidy przed atakiem reaktywnych form tlenu (ROS) poprzez indukowanie aktywacji różnych szlaków transdukcji sygnału i dlatego jest uznawana głównie za przeciwutleniacz. Witamina E moduluje również ekspresję czynnika wzrostu tkanki łącznej (CTGF) oraz reguluje ekspresję i transkrypcję genów, ułatwiając w ten sposób ochronę ran przed infekcjami. Na modelach zwierzęcych stwierdzono, że witamina E zmienia produkcję i funkcję makrofagów, potencjalnie przyśpieszając gojenie się ran.
Witamina E od Aliness – suplement o silnym potencjale antyoksydacyjnym – KUP TUTAJ
Witamina C
Będąc przeciwutleniaczem, witamina C reaguje i dezaktywuje biologicznie istotne rodniki i utleniacze. Ogólnie witamina C wzmacnia biosyntezę kolagenu (brak witaminy C powoduje deformację kolagenu) oraz syntezę ceramidów tworzących silną barierę lipidową w naskórku. Wysokie dawki witaminy C wspomagają gojenie się ran chirurgicznych u osób zdrowych oraz trudno gojących się ran. W praktyce klinicznej suplementacja witaminy C w dawkach około 500 mg w połączeniu z co najmniej 17 mg cynku, a nawet w połączeniu z argininą pomaga w gojeniu się ran. Ponadto, witamina C jest niezbędna do tworzenia wiązań krzyżowych między włóknami kolagenowymi, dojrzewania fibroblastów i angiogenezy. Niektóre badania wykazały, że pacjenci z owrzodzeniami mają niedobór tej witaminy, gromadzącej się w obszarze rany. Wiadomo, że witamina C indukuje enzym w komórkach osteoblastów i chondrocytów, hamując fazę zapalną i promując fibronektynę i syntezę kolagenu I.
Witamina C z dodatkiem prozdrowotnych bioflawonoidów cytrusowych – KUP TUTAJ
Witamina A
Witamina A jest niezbędna do rozwoju tkanki nabłonkowej i prawidłowej gojenia się ran. Związek między witaminą A, funkcjonowaniem układu odpornościowego i gojeniem się ran jest słabo poznany. Wiadomo, że niedobór witaminy A zakłóca rozwój neutrofili, zwiększając całkowitą liczbę neutrofili, ale negatywnie wpływając na dojrzewanie i funkcjonowanie komórek. Niedojrzałe neutrofile wykazują słabą migrację z lokalnych naczyń włosowatych do zakażonej skóry lub zakażonego łożyska rany, a także zmniejszoną fagocytozę i metabolizm oksydacyjny. Niedobór witaminy A jest również skorelowany z produkcją niedojrzałych, słabo funkcjonujących makrofagów, które są mniej wydajne w przyjmowaniu i zabijaniu bakterii niż dojrzałe komórki, wzmacniając wczesną fazę zapalną procesu gojenia. Co więcej, niedobór witaminy A jest związany z produkcją niedojrzałych fibroblastów, co prowadzi do upośledzonej syntezy i odkładania kolagenu. W rzeczywistości wykazano, że miejscowa suplementacja retinolem zwiększa wzrost fibroblastów i syntezę kolagenu oraz zmniejsza ekspresję metaloproteinazy macierzy u osób starszych.
Inne suplementy z potencjałem regeneracyjnym ran
Sprzężony kwas linolowy (CLA)
Sprzężony kwas linolowy (CLA) należy do klasy niezbędnych izomerów pozycyjnych i geometrycznych kwasu linolowego, charakteryzujących się sprzężonym wiązaniem podwójnym. Sprzężony kwas linolowy występuje naturalnie w mięsie i produktach mlecznych krów i owiec w wyniku procesu bakteryjnego bio-uwodornienia kwasu linolowego (LA). Istnieją dowody na skuteczność sprzężonego kwasu linolowego w różnych chorobach ze względu na jego działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające.
Park i wsp. zastosowali model rany ciętej pełnej grubości w 2-tygodniowym leczeniu z dietą kontrolną z dodatkiem 0,5% lub 1% CLA. Wyniki pokazały, że myszy karmione dietetyczną suplementacją CLA miały obniżony poziom stresu oksydacyjnego i markerów stanu zapalnego. Co więcej, szybkość zamykania się ran uległa znacznej poprawie u myszy karmionych dietą z dodatkiem 1% CLA na wczesnym etapie gojenia się rany (stadium zapalne). Wyniki te potwierdzają hipotezę, że suplementacja CLA w diecie poprawia wczesny etap gojenia się ran skórnych z powodu modulowania stresu oksydacyjnego i odpowiedzi zapalnych.
Bromelaina
Wykazano, że przyjmowane doustnie enzymy proteolityczne bromelainy z ananasa poprawiają czas gojenia i wyniki leczenia ran. W szczególności bromelaina zapobiega wydłużeniu fazy zapalnej i zmniejsza obrzęki, siniaki, ból i czas gojenia po urazach i zabiegach chirurgicznych, gdy jest podawana w dawce 500-1000 mg dziennie. Bromelaina ma działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe dzięki zmniejszonej bradykininie i poziom prostaglandyny E2. Wykazano, że bromelaina hamuje tworzenie się zakrzepów po podaniu doustnym z powodu obniżonego poziomu kininogenu o dużej masie cząsteczkowej i słabego uwalniania trombiny. Ponadto bromelaina ma działanie przeciwzapalne poprzez modulację cząsteczek powierzchniowych leukocytów, które są zaangażowane w zasiedlanie leukocytów, adhezję komórkową, indukcję mediatorów prozapalnych i działanie immunomodulujące.
Aloes
Sok z aloesu ma długą historię etnomedycyny w leczeniu chorób skóry oraz gojeniu oparzeń i ran. W szczególności doustny aloes wywołuje znaczące zmiany jakościowe i ilościowe w zawartości glikozaminoglikanów (GAG) i wspomaga tworzenie się tkanki skórnej. Badania in vitro wykazały również, że acemannan, czyli żel z aloesem indukuje produkcję czynnika wzrostu keratynocytów-1 (KGF-1), VEGF i produkcję kolagenu typu I. Inne zaś wykazały, że to β-sitosterol z aloesu nasila angiogenezę spowodowaną wzrostem czynników von Willebranda, VEGF, receptora VEGF i lamininy macierzy naczyń krwionośnych.
Izolat białka serwatkowego od Testosterone.pl – Duży wybór smaków w przystępnej cenie – KUP TUTAJ
Podsumowanie
Dostępne na rynku suplementy, bogate w aminokwasy, białka, witaminy, minerały i określone składniki, są skutecznymi narzędziami do wsparcia trudno gojących się. Preparaty te powinny być zalecane dla pacjentów w stanie krytycznym, z racjonalnym podawaniem w czterech różnych etapach gojenia się rany. Ponadto wybrane wskazania są niezbędne do prawidłowego podawania składników odżywczych w różnych ranach (oparzeniowych, chirurgicznych, naczyniowych, pourazowych, PU itp.) oraz w profilaktyce. Na dzień dzisiejszy wydaje się, że suplementy kolagenowe, witamina E, A i C, bromelaina, aloes oraz glutamina i arginina mogą być pomocne w przyśpieszeniu procesu gojenia się.
Bibliografia:
[1] Singer AJ, Clark RA. Cutaneous wound healing. N Engl J Med 1999; 341(10):738–746.
[2] Palmieri B., Vadalà M., Laurino C. Review of the molecular mechanisms in wound healing: new therapeutic targets? J Wound Care 2017; 26(12): 765–775.
[3] Saldanha S, Royston K, Udayakumar N, Tollefsbol T. Epigenetic regulation of epidermal stem cell biomarkers and their role in wound healing. Int J Mol Sci 2015; 17(1):16.
[4] Kaiser MJ, Bauer JM, Ramsch C et al.; MNA-International Group. Validation of the mini nutritional assessment short-form (MNA-SF): a practical tool for identification of nutritional status. J Nutr Health Aging 2009; 13(9):782–788.
[5] Barbosa-Silva MC. Subjective and objective nutritional assessment methods: what do they really assess? Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2008; 11(3):248–254. https://doi.org/10.1097/MCO.0b013e3282fba5d7
[6] Seifter E, Rettura G, Barbul A, Levenson SM. Arginine: an essential amino acid for injured rats. Surgery 1978; 84(2):224–230 16
[7] Masumoto K, Nagata K, Oka Y et al. Successful treatment of an infected wound in infants by a combination of negative pressure wound therapy and arginine supplementation. Nutrition 2011; 27(11-12):1141– 1145.
[8] Curran JN, Winter DC, Bouchier-Hayes D. Biological fate and clinical implications of arginine metabolism in tissue healing. Wound Repair Regen 2006; 14(4):376–386.
[9] Schols JM, Heyman H, Meijer EP. Nutritional support in the treatment and prevention of pressure ulcers: an overview of studies with an arginine enriched Oral Nutritional Supplement. J Tissue Viability 2009; 18(3):72–79.
[10] Shi HP, Efron DT, Most D et al. Supplemental dietary arginine enhances wound healing in normal but not inducible nitric oxide synthase knockout mice. Surgery 2000; 128(2):374–378.
[11] Barbul A, Rettura G, Levenson SM, Seifter E. Wound healing and thymotropic effects of arginine: a pituitary mechanism of action. Am J Clin Nutr 1983; 37(5):786–794.
[12] Barbul A, Wasserkrug HL, Seifter E et al. Immunostimulatory effects of arginine in normal and injured rats. J Surg Res 1980; 29(3):228–235.
[13] van Anholt RD, Sobotka L, Meijer EP et al. Specific nutritional support accelerates pressure ulcer healing and reduces wound care intensity in non-malnourished patients. Nutrition 2010; 26(9):867–872.
[14] Corbo MD, Lam J. Zinc deficiency and its management in the pediatric population: a literature review and proposed etiologic classification. J Am Acad Dermatol 2013; 69(4):616-24 e1
[15] Desneves K, Todorovic B, Cassar A, Crowe T. Treatment with supplementary arginine, vitamin C and zinc in patients with pressure ulcers: A randomised controlled trial. Clin Nutr 2005; 24(6):979–987.
[16] Zhang X, Chinkes DL, Wolfe RR. The anabolic effect of arginine on proteins in skin wound and muscle is independent of nitric oxide production. Clin Nutr 2008; 27(4):649–656.
[17] Trent JT, Kirsner RS. Leg ulcers secondary to prolidase deficiency. Adv Skin Wound Care 2004; 17(9):468–472. https://doi. org/10.1097/00129334-200411000-00011
[18] Millea PJ. N-acetylcysteine: multiple clinical applications. Am Fam Physician 2009; 80(3):265–269 .
[19] Aruoma OI, Halliwell B, Hoey BM, Butler J. The antioxidant action of N-acetylcysteine: its reaction with hydrogen peroxide, hydroxyl radical, superoxide, and hypochlorous acid. Free Radic Biol Med 1989; 6(6):593–597. https://doi.org/10.1016/0891-5849(89)90066-X
[20] Fabiani R, De Bartolomeo A, Rosignoli P et al. Cancer chemoprevention by hydroxytyrosol isolated from virgin olive oil through G1 cell cycle arrest and apoptosis. Eur J Cancer Prev 2002; 11(4):351–358.
[21] Menon SG, Sarsour EH, Kalen AL et al. Superoxide signaling mediates N-acetyl-L-cysteine-induced G1 arrest: regulatory role of cyclin D1 and manganese superoxide dismutase. Cancer Res 2007; 67(13):6392–6399.
[22] Lim Y, Levy MA, Bray TM. Dietary supplementation of N-acetylcysteine enhances early inflammatory responses during cutaneous wound healing in protein malnourished mice. J Nutr Biochem 2006; 17(5):328–336.
[23] Heel K, McCauley R. Glutamine. Br J Surg 1996; 83(3):305–312.
[24] Häussinger D, Schliess F. Glutamine metabolism and signaling in the liver. Front Biosci 2007; 12(1):371–391.
[25] Blass SC, Goost H, Tolba RH et al. Time to wound closure in trauma patients with disorders in wound healing is shortened by supplements containing antioxidant micronutrients and glutamine: A PRCT. Clin Nutr 2012; 31(4):469–475.
[26] Wu D, Hayek MG, Meydani SN. Vitamin E and macrophage cyclooxygenase regulation in the aged. J Nutr 2001; 131(2):382S–388S.
[27] Corti A, Casini AF, Pompella A. Cellular pathways for transport and efflux of ascorbate and dehydroascorbate. Arch Biochem Biophys 2010; 500(2):107–115.
[28] Ponec M, Weerheim A, Kempenaar J et al. The formation of competent barrier lipids in reconstructed human epidermis requires the presence of vitamin C. J Invest Dermatol 1997; 109(3):348–355.
[29] Davis RH, Donato JJ, Hartman GM, Haas RC. Anti-inflammatory and wound healing activity of a growth substance in Aloe vera. J Am Podiatr Med Assoc 1994; 84(2):77–81. https://doi. org/10.7547/87507315-84-2-77
