Iryzyna – czym jest?

Zdjęcie: Unsplash, Galina Nelyubova

 

W 2021 roku osoby powyżej 65. roku życia stanowiły w Europie prawie jedną piątą populacji, a do połowy stulecia ich odsetek ma wzrosnąć niemal o połowę. Dłuższe życie to szansa, ale i wyzwanie – jeśli dodatkowe lata nie będą zdrowe, system opieki zdrowotnej może się załamać. Wraz z upływem czasu nasza odporność na choroby maleje, a prawdopodobieństwo wystąpienia schorzeń takich jak choroby serca, cukrzyca czy osteoporoza rośnie. Dlatego coraz większą wagę przywiązuje się do poszukiwania wskaźników, które pozwolą wcześnie wykrywać zagrożenia związane ze starzeniem się organizmu. Jednym z najciekawszych odkryć ostatnich lat jest iryzyna – białko produkowane przez mięśnie w czasie wysiłku fizycznego. Choć nazwa „iryzyna” pojawiła się w literaturze dopiero dziesięć lat temu, historia tego związku sięga wcześniejszych prac nad genem FNDC5, który jest aktywny w wielu narządach, między innymi w sercu, wątrobie, mózgu i mięśniach. Wysiłek sprawia, że fragment tego białka uwalnia się do krwiobiegu i pobudza przemiany w tkance tłuszczowej, ułatwiając spalanie kalorii. Badania na myszach i ludziach pokazały, że iryzyna pomaga regulować metabolizm, wspiera utrzymanie prawidłowego poziomu cukru we krwi i chroni komórki przed uszkodzeniami. Choć wciąż nie wszystkie wyniki są zgodne, coraz więcej dowodów sugeruje, że iryzyna może być ważnym czynnikiem w opóźnianiu procesów starzenia się, a nawet w łagodzeniu objawów niektórych chorób związanych z wiekiem. Ponieważ gen odpowiedzialny za produkcję iryzyny jest u człowieka identyczny jak u myszy, naukowcy mają nadzieję, że dalsze badania wyjaśnią, jak wykorzystać to białko w praktyce – na przykład w terapii chorób metabolicznych czy jako element programów promocji zdrowia dla seniorów. Zrozumienie roli iryzyny może być kluczem do dłuższego i zdrowszego życia w starszym wieku.

 

Jaki działa iryzyna?

Iryzyna uwalniana jest z mięśni szkieletowych w odpowiedzi na wysiłek fizyczny dzięki aktywacji czynnika PGC-1α, który zwiększa ekspresję genu FNDC5. Po proteolitycznym odcięciu fragment ten trafia do krwiobiegu i działa jak hormon mięśniowy, przygotowując organizm na zwiększony wydatek energetyczny. Na komórkach docelowych iryzyna wiąże się głównie z receptorem z rodziny integryn αV/β5, co uruchamia wewnątrzkomórkowe kaskady sygnałowe — przede wszystkim kinazy p38 MAPK i ERK oraz kinazę AMPK. Aktywacja tych kinaz prowadzi do zmian transkrypcyjnych i metabolicznych dostosowujących komórki do lepszego wykorzystania energii.

W adipocytach szlaki p38 MAPK i ERK nasilają ekspresję genu UCP1, charakterystyczną dla brunatnej tkanki tłuszczowej. Dzięki temu komórki tłuszczowe spalają więcej kwasów tłuszczowych, produkując ciepło zamiast magazynować energię. Równocześnie AMPK poprawia wrażliwość komórek na insulinę, zwiększając wychwyt glukozy i hamując glukoneogenezę w wątrobie. W mięśniach szkieletowych iryzyna wspiera biogenezę mitochondrialną poprzez ponowne uruchomienie osi PGC-1α → NRF1/2 → TFAM, co zwiększa liczbę i sprawność mitochondriów. Ponadto hamuje działanie myostatyny oraz aktywuje szlak AKT/mTOR, sprzyjając syntezie białek mięśniowych i przeciwdziałając atrofii.

Na komórkach śródbłonka iryzyna pobudza fosforylację eNOS, co podnosi produkcję tlenku azotu i prowadzi do rozszerzenia naczyń. Dodatkowo blokuje szlak NFκB, zmniejszając syntezę prozapalnych cytokin (m.in. TNFα i IL-6), co wspiera ochronę naczyń przed uszkodzeniem i redukuje nadciśnienie. Iryzyna działa także na osteoblasty przez aktywację szlaku Wnt/β-katenina, wspomagając różnicowanie komórek kościotwórczych i poprawiając gęstość mineralną kości. W układzie nerwowym dociera do mózgu, gdzie w hipokampie przez kinazy MAPK i CREB zwiększa ekspresję neurotroficznego czynnika BDNF, wspierając neurogenezę i plastyczność synaptyczną.

Dzięki tym zespołowym efektom, obejmującym regulację metabolizmu, wsparcie funkcji mięśni, ochronę naczyń, stymulację kości oraz wzmacnianie procesów pamięciowych, iryzyna pełni rolę kluczowego łącznika między ruchem a zdrowiem całego organizmu.

 

Poziomy iryzyny w surowicy aktywnych fizycznie starszych dorosłych

W ostatnich latach coraz więcej badań zwraca uwagę na wpływ wysiłku fizycznego na wydzielanie przez mięśnie tzw. irisyny – białka o korzystnym działaniu dla zdrowia. U zdrowych seniorów sprawdzano, jak różne formy treningu zmieniają poziom irisyny we krwi.

Badania nad treningiem siłowym przyniosły mieszane wyniki. W jednym z nich panie, które przez cztery miesiące dwa razy w tygodniu wykonywały standardowe ćwiczenia oporowe, nie zmieniły znacząco poziomu irisyny czy innych badanych cytokin. Jednak u osób, które łączyły lekki trening z odpowiednim wsparciem żywieniowym, zaobserwowano wyraźny wzrost stężenia irisyny. Z kolei dwanaście tygodni treningu funkcjonalnego, nawet z ograniczeniem przepływu krwi, poprawiało równowagę i siłę mięśni, ale bez wyraźnych zmian poziomu irisyny.

Trening wytrzymałościowy – na przykład marsz nordycki czy zajęcia w wodzie – wydaje się bardziej skuteczny w podnoszeniu poziomu irisyny u starszych osób. Starsze kobiety ćwiczące nordic walking, zwłaszcza gdy wspomagały się witaminą D, regularnie podnosiły stężenie irisyny i innych „hormonów mięśniowych”, co przekładało się na lepszą pamięć i sprawność umysłową. Podobne efekty uzyskano u pań uczestniczących w aquarobiku czy w zajęciach tai chi – w każdym z tych programów treningowych poziom irisyny wzrastał, a poprawiała się równowaga i ogólna wydolność.

Ciekawy wątek to różnice między osobami o wysokiej i niskiej sprawności fizycznej. Choć osoby bardziej wysportowane miały wyższy poziom bazowy irisyny, sama jednorazowa sesja ćwiczeń nie różnicowała znacząco ich odpowiedzi w porównaniu z mniej aktywnymi.

Podsumowując, choć nie każdy program treningowy podnosi poziom irisyny u seniorów, to regularne ćwiczenia wytrzymałościowe – szczególnie o umiarkowanej intensywności – wiążą się ze wzrostem tego białka, co może wspierać zdrowie metaboliczne, funkcje poznawcze i utrzymanie sprawności mięśniowej w starszym wieku.

 

Beta-alanina od testosterone.pl – pozwala ćwiczyć dłużej i czerpać większe korzyści z ćwiczeń wytrzymałościowych – KUP TUTAJ

Poziomy iryzyny u starszych osób z otyłością

Otyłość w wieku podeszłym staje się coraz powszechniejszym problemem, zwiększając ryzyko takich chorób jak cukrzyca, nadciśnienie, choroby serca czy niektóre nowotwory, a także pogarszając jakość życia i sprawność fizyczną. W kilku badaniach oceniano, jak aktywność fizyczna wpływa na stężenie iryzyny u otyłych seniorów.

W jednym z programów 16-tygodniowego treningu siłowego u kobiet z otyłością i bez otyłości przed rozpoczęciem ćwiczeń poziomy iryzyny były podobne. Po zakończeniu treningu u kobiet bez nadmiaru tkanki tłuszczowej stężenie iryzyny nieoczekiwanie spadło, podczas gdy u kobiet otyłych nie uległo większym zmianom.

W innym badaniu porównano grupy młodszych i starszych dorosłych podczas jednorazowej sesji treningu obwodowego. Ani seniorzy, ani młodsi uczestnicy nie wykazali znaczącego wzrostu iryzyny po takim wysiłku, co sugeruje, że pojedynczy trening tego typu może być niewystarczający, by wywołać szybkie zmiany w jej poziomach.

Z kolei u otyłych kobiet cierpiących na nietrzymanie moczu czterotygodniowy program ćwiczeń dna miednicy, realizowany trzy razy w tygodniu, skutkował istotnym wzrostem poziomu iryzyny. To odkrycie wskazuje, że nawet ćwiczenia ukierunkowane lokalnie mogą podnieść stężenie tego białka u wybranych grup pacjentek.

W badaniu porównawczym u otyłych i nieotyłych mężczyzn w podeszłym wieku wykazano, że poziomy iryzyny i leptyny były istotnie wyższe u osób otyłych, co odzwierciedla złożoną relację między tkanką tłuszczową, sygnałami metabolicznymi i odpowiedzią na wysiłek fizyczny.

 

Iryzyna a choroby układu nerwowego

Aktywność fizyczna i umysłowa pobudza organizm do wydzielania dwóch ważnych białek – BDNF oraz iryzyny. Pierwsze z nich pomaga w tworzeniu i wzmacnianiu połączeń nerwowych w mózgu, co poprawia pamięć i procesy uczenia się. Pojawiło się więc pytanie, czy iryzyna pełni podobną rolę i wspiera sprawność umysłową w starszym wieku.

Badania u osób po sześćdziesiątce z łagodnymi zaburzeniami pamięci pokazały, że choć same cykle treningów nie zawsze podnoszą poziom iryzyny we krwi, to jej stężenie koreluje z poziomem BDNF i oceną ogólnej sprawności umysłowej, zwłaszcza pamięci. Kiedy kobiety w podeszłym wieku angażowały się jednocześnie w ćwiczenia fizyczne i umysłowe, odnotowano wyraźny wzrost poziomu iryzyny, co szło w parze z lepszymi wynikami w testach pamięci.

Wśród osób z wadliwą funkcją genów związanych z białkiem prekursorowym iryzyny zauważono zmniejszoną aktywność metaboliczną w obszarach mózgu kluczowych dla pamięci oraz większe nagromadzenie nieprawidłowych białek charakterystycznych dla choroby Alzheimera.

U pacjentów chorujących na alzheimera, którzy doświadczają napadów pobudzenia czy agresji, stężenie iryzyny pozostaje na podobnym poziomie jak u pozostałych chorych, jednak koreluje ono z długością i intensywnością tych epizodów.

Z kolei u starszych sportowców z obniżonym nastrojem wyższy poziom iryzyny wiązał się z mniejszymi zmianami w białej substancji mózgu, które zwykle prowadzą do pogorszenia jakości życia.

Te obserwacje sugerują, że iryzyna może pełnić funkcję pośrednika pomiędzy ruchem i treningiem umysłowym a ochroną mózgu przed starzeniem i chorobami neurodegeneracyjnymi. Choć potrzeba jeszcze wielu badań, wspieranie regularnej aktywności fizycznej i intelektualnej wydaje się obiecującym kierunkiem w profilaktyce zaburzeń pamięci i otępienia.

 

Poziomy iryzyny u starszych osób z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc

U osób starszych przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) to jeden z głównych powodów niezdolności do samodzielnego życia i zgonów. W czterech badaniach dotyczących roli iryzyny u pacjentów z POChP zauważono, że u chorych jej poziom we krwi jest obniżony w porównaniu z osobami zdrowymi.

Jedno z japońskich badań pokazało, że choć pojedyncza sesja wysiłkowa nie podnosi poziomu iryzyny, to już ośmiotygodniowy program ćwiczeń wytrzymałościowych prowadzi do wyraźnego wzrostu tego białka we krwi chorych na POChP. To sugeruje, że regularna aktywność fizyczna może częściowo przywracać produkcję iryzyny nawet przy poważnych ograniczeniach oddechowych.

Inne japońskie badanie wykazało, że pacjenci palący papierosy i chorzy na POChP mają poziomy iryzyny znacznie niższe niż niepalący chorzy, a poziom tego białka koreluje z α-klotho – związkiem uważanym za hormon przeciwstarzeniowy krążący we krwi.

Kolejny zespół potwierdził obniżoną iryzynę w grupie osób z ciężką POChP, a brazylijscy naukowcy zwrócili uwagę na najniższe poziomy iryzyny u tych chorych, u których choroba współistniała z utratą masy mięśniowej (sarkopenią).

Razem te obserwacje wskazują, że mierzenie iryzyny może pomóc w ocenie stopnia zaawansowania POChP oraz w monitorowaniu efektów rehabilitacji ruchowej, a także że ćwiczenia mogą przyczyniać się do poprawy stanu ogólnego, nawet gdy choroba utrudnia oddychanie.

NAC od Apollo’s Hgemony – suplement o szerokim spektrum działania – KUP TUTAJ

Poziomy iryzyny u starszych pacjentów z sarkopenią

Sarkopenia, czyli postępujący ubytek masy mięśniowej i siły, jest jedną z głównych przyczyn pogorszenia jakości życia osób starszych. Kilka badań z różnych części świata analizowało, czy poziom iryzyny we krwi mógłby służyć za wskaźnik tej choroby. W badaniu na grupie 153 kobiet okazało się, że osoby z sarkopenią mają niższe stężenia iryzyny niż kobiety bez tej choroby lub z jej przedwczesnymi objawami. Podobne wyniki uzyskali naukowcy badający starsze kobiety z krajów arabskich – i oni również zauważyli niższą iryzynę u pacjentek z potwierdzoną sarkopenią. Jednak nie wszyscy potwierdzili te obserwacje: w jednym badaniu z Turcji ani w innym badaniu przekrojowym nie stwierdzono różnic w poziomach iryzyny między osobami z sarkopenią a grupą kontrolną.

 

Poziomy iryzyny u pacjentów z chorobami naczyniowymi

Udar niedokrwienny mózgu to jedna z głównych przyczyn przewlekłej niepełnosprawności w populacji dorosłych. Powstaje, gdy do części mózgu dociera za mało krwi – i w efekcie także tlenu oraz glukozy – co prowadzi do obumierania komórek nerwowych. W badaniu obejmującym dużą grupę pacjentów po zawale mózgu mierzono poziomy iryzyny we krwi bezpośrednio po zdarzeniu. Okazało się, że osoby, u których iryzyna była najniższa, miały znacznie gorsze rokowania funkcjonalne w kolejnych miesiącach. Na przykład w grupie z najniższymi stężeniami iryzyny odnotowano ponad sześciokrotnie wyższą śmiertelność w ciągu pół roku niż wśród chorych z najwyższymi poziomami tego białka.

Innym przykładem są pacjenci cierpiący na niewydolność serca ze zachowaną frakcją wyrzutową oraz migotanie przedsionków. U tych osób – poza iryzyną – obniżone były także stężenia leptyny, hormonu wpływającego na apetyt, oraz malondialdehydu, wskaźnika uszkodzeń oksydacyjnych. Ujawnione różnice sugerują, że niższe poziomy iryzyny mogą towarzyszyć zaburzeniom krążenia nie tylko w mózgu, ale i w sercu, i być potencjalnym markerem cięższej postaci choroby.

 

Poziomy iryzyny we krwi u pacjentów ze złamaniami

Wraz z wiekiem ryzyko złamań kości rośnie, a zdolność do ich zrostu znacznie się pogarsza, co przekłada się na większą zachorowalność i śmiertelność wśród osób starszych. W jednym z badań oceniano związek między stężeniem iryzyny we krwi a gęstością mineralną kości u kobiet w podeszłym wieku. Okazało się, że wyższe poziomy tego białka korelują z lepszą gęstością kości, natomiast kobiety z najniższymi stężeniami iryzyny były bardziej narażone na złamania biodra. Wyniki te sugerują, że iryzyna może odgrywać rolę w utrzymaniu zdrowia kości i stanowić potencjalny wskaźnik ryzyka złamań u seniorów.

 

Perspektywy terapeutyczne

Odkrycie iryzyny otwiera wiele obiecujących dróg terapeutycznych, szczególnie w kontekście chorób związanych z wiekiem i zaburzeń metabolicznych. Pierwszym i najprostszym „lekiem” jest oczywiście ruch – regularne ćwiczenia pobudzają naturalną produkcję iryzyny i uruchamiają cały szereg korzystnych reakcji w organizmie. W praktyce medycznej coraz częściej mówi się o „receptowaniu” aktywności fizycznej jako uzupełnieniu standardowej terapii cukrzycy, otyłości czy nadciśnienia. Na horyzoncie pojawiają się jednak bardziej wyspecjalizowane podejścia. Jednym z nich jest przygotowanie syntetycznych peptydów-analogów iryzyny, które mogłyby być podawane w formie zastrzyków lub aerozolu inhalacyjnego, niezależnie od poziomu aktywności fizycznej pacjenta. Badania przedkliniczne na zwierzętach dowiodły, że taka „egzogenna” iryzyna poprawia wrażliwość na insulinę, zmniejsza stan zapalny i wspiera odbudowę masy mięśniowej. Kolejnym krokiem są terapie genowe – wprowadzenie do organizmu fragmentów DNA lub wirusowych wektorów niosących gen FNDC5, by komórki mięśniowe same produkowały więcej iryzyny. Choć to podejście wciąż na wczesnym etapie, może w przyszłości pomóc pacjentom niemogącym samodzielnie ćwiczyć z powodu zaawansowanych schorzeń ruchu czy neurologicznych. Rozwija się również obszar farmakologii komórkowej: naukowcy poszukują małych cząsteczek aktywujących PGC-1α – „startera” całego procesu uwalniania iryzyny. Preparaty tego typu, podawane doustnie, mogłyby wzmocnić pracę mięśni i poprawić metaboliczną elastyczność organizmu, bez konieczności zmiany poziomu aktywności fizycznej. Nie można także zapominać o kierunku terapii z wykorzystaniem egzosomów – mikroskopijnych pęcherzyków uwalnianych przez komórki mięśniowe wraz z iryzyną. Izolowane i wzbogacone w laboratorium egzosomy można by podać ukierunkowanie do uszkodzonych tkanek, np. mięśni czy mózgu, by przyspieszyć regenerację i procesy naprawcze. Przed wprowadzeniem takich nowatorskich metod stoi jednak kilka wyzwań: konieczność dokładnego poznania receptorów iryzyny, ustalenia bezpiecznych dawek i form podania, a także oceny długoterminowych skutków ubocznych. Mimo to rosnące zainteresowanie i postępy w technologii biomedycznej sprawiają, że w nadchodzących latach iryzyna może stać się jednym z kluczowych narzędzi w terapii chorób starzenia się i zaburzeń metabolicznych. Iryzyna to hormon mięśniowy uwalniany do krwiobiegu w odpowiedzi na wysiłek fizyczny, który reguluje wiele procesów metabolicznych i adaptacyjnych w całym organizmie. Aktywuje kinazy p38 MAPK, ERK i AMPK, co przekłada się na „przezbrajanie” białej tkanki tłuszczowej w bardziej aktywną brunatną, poprawę wrażliwości na insulinę, biogenezę mitochondriów w mięśniach, a także ochronę naczyń, kości i komórek nerwowych przed stresem i uszkodzeniem. Dzięki temu iryzyna łączy korzyści płynące z ruchu z realnymi efektami zdrowotnymi. U zdrowych seniorów regularne treningi wytrzymałościowe – marsz nordycki, aquarobic czy tai chi – skutkują łatwo mierzalnym wzrostem poziomu iryzyny we krwi, co przekłada się na lepszą równowagę, wydolność i funkcje poznawcze. Trening siłowy może działać mniej przewidywalnie, chyba że połączymy go z odpowiednim wsparciem żywieniowym. U osób z otyłością, POChP czy sarkopenią poziomy iryzyny zwykle są niższe, ale regularna aktywność fizyczna potrafi je częściowo przywrócić. Badania sugerują, że niski poziom iryzyny wiąże się z gorszymi rokowaniami w schorzeniach takich jak udar mózgu, niewydolność serca czy osteoporoza – a wyższe stężenia korelują z lepszą gęstością kości, zdrowszym profilem metabolicznym i mniejszym stanem zapalnym. To czyni iryzynę nie tylko wskaźnikiem stanu zdrowia osoby starszej, ale i potencjalnym celem terapeutycznym. Przyszłość terapii może więc należeć do leków i procedur genowych czy peptydowych, które modulują oś PGC-1α–FNDC5–iryzyna, niezależnie od aktywności ruchowej pacjenta. Jednocześnie najprostsze i najbezpieczniejsze „leki” to wciąż regularny ruch i odpowiednia dieta, które naturalnie wzmacniają produkcję iryzyny i aktywują jej korzystne mechanizmy.

 

Literatura

1. Boström, P., Wu, J., Jedrychowski, M. P., Korde, A., Ye, L., Lo, J. C., Rasbach, K. A., Boström, E. A., Choi, J. H., Long, J. Z., et al. (2012). A PGC1-α-dependent myokine that drives brown-fat-like development of white fat and thermogenesis. Nature, 481(7382), 463–468. https://doi.org/10.1038/nature10777
2. Jedrychowski, M. P., Wrann, C. D., Paulo, J. A., Gerber, K. K., Szpyt, J., Robinson, M. M., Nair, K. S., Gygi, S. P., & Spiegelman, B. M. (2015). Detection and quantitation of circulating human irisin by tandem mass spectrometry. Cell Metabolism, 22(4), 734–740. https://doi.org/10.1016/j.cmet.2015.08.001
3. Sanchez, B., Muñoz-Pinto, M. F., & Cano, M. (2022). Irisin enhances longevity by boosting SIRT1, AMPK, autophagy and telomerase. Expert Review of Molecular Medicine, 25, e4. https://doi.org/10.1017/erm.2022.4
4. Calton, E. K., Soares, M. J., James, A. P., & Woodman, R. J. (2016). The potential role of irisin in the thermoregulatory responses to mild cold exposure in adults. American Journal of Human Biology, 28(5), 699–704. https://doi.org/10.1002/ajhb.22859
5. Ferrer-Martínez, A., Ruiz-Lozano, P., & Chien, K. R. (2002). Mouse PeP: A novel peroxisomal protein linked to myoblast differentiation and development. Developmental Dynamics, 224(2), 154–167. https://doi.org/10.1002/dvdy.10053
6. Teufel, A., Malik, N., Mukhopadhyay, M., & Westphal, H. (2002). Frcp1 and Frcp2, two novel fibronectin type III repeat containing genes. Gene, 297(1–2), 79–83. https://doi.org/10.1016/S0378-1119(02)00934-5
7. Aydin, S., Kuloglu, T., Aydin, S., Eren, M. N., Celik, A., Yilmaz, M., Kalayci, M., Sahin, İ., Gungor, O., & Gurel, A., et al. (2014). Cardiac, skeletal muscle and serum irisin responses with or without water exercise in young and old male rats: Cardiac muscle produces more irisin than skeletal muscle. Peptides, 52, 68–73. https://doi.org/10.1016/j.peptides.2013.11.011
8. Kim, H. K., Jeong, Y. J., Song, I. S., Noh, Y. H., Seo, K. W., Kim, M., & Han, J. (2017). Glucocorticoid receptor positively regulates transcription of FNDC5 in the liver. Scientific Reports, 7, 43296. https://doi.org/10.1038/srep43296
9. Lima-Filho, R. A. S., Fortuna, J. S., Cozachenco, D., Isaac, A. R., Lyra, E. S. N., Saldanha, A., Santos, L. E., Ferreira, S. T., Lourenço, M. V., & De Felice, F. G. (2023). Brain FNDC5/irisin expression in patients and mouse models of major depression. eNeuro, 10(3), ENEURO.0256-22.2023. https://doi.org/10.1523/ENEURO.0256-22.2023
10. Raschke, S., Elsen, M., Gassenhuber, H., Sommerfeld, M., Brockmann, B., Schwahn, U., Jung, R., Wisløff, U., & Tjønna, A. E. (2013). Evidence against a beneficial effect of irisin in humans. PLoS ONE, 8(7), e73680. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0073680
11. Tu, W. J., Qiu, H. C., Cao, J. L., Liu, Q., Zeng, X. W., & Zhao, J. Z. (2018). Decreased concentration of irisin is associated with poor functional outcome in ischemic stroke. Neurotherapeutics, 15(4), 1158–1167. https://doi.org/10.1007/s13311-018-0653-1
12. Bosanac, J., Straus, L., Novakovic, M., Košuta, D., Božić Mijovski, M., Tašić, J., & Jug, B. (2022). HFpEF and atrial fibrillation: The enigmatic interplay of dysmetabolism, biomarkers, and vascular endothelial dysfunction. Disease Markers, 2022, 9539676. https://doi.org/10.1155/2022/9539676
13. Yan, J., Liu, H. J., Guo, W. C., & Yang, J. (2018). Low serum concentrations of irisin are associated with increased risk of hip fracture in Chinese older women. Joint Bone Spine, 85(3), 353–358. https://doi.org/10.1016/j.jbspin.2017.12.003
14. Gmiat, A., Jaworska, J., Micielska, K., Kortas, J., Prusik, K., Lipowski, M., Radulska, A., Szupryczyńska, N., Antosiewicz, J., & Jarmocki, J. (2018). Improvement of cognitive functions in response to a regular Nordic walking training in elderly women—A change dependent on the training experience. Experimental Gerontology, 104, 105–112. https://doi.org/10.1016/j.exger.2017.12.002
15. Miyamoto-Mikami, E., Sato, K., Kurihara, T., Hasegawa, N., Fujie, S., Fujita, S., Sanada, K., Hamaoka, T., Tabata, I., & Iemitsu, M. (2015). Endurance training-induced increase in circulating irisin levels is associated with reduction of abdominal visceral fat in middle-aged and older adults. PLoS ONE, 10(8), e0120354. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0120354
16. Prestes, J., da Cunha Nascimento, D., Tibana, R. A., Teixeira, T. G., Vieira, D. C., Tajra, V., de Farias, D. L., Silva, A. O., Funghetto, S. S., & de Souza, V. C. (2015). Understanding the individual responsiveness to resistance training periodization. Age, 37, 9793. https://doi.org/10.1007/s11357-015-9793-7
17. Alsaawi, T. A., Aldisi, D., Abulmeaty, M. M. A., Khattak, M. N. K., Alnaami, A. M., Sabico, S., & Al-Daghri, N. M. (2022). Screening for sarcopenia among elderly Arab females: Influence of body composition, lifestyle, irisin, and vitamin D. Nutrients, 14(9), 1855. https://doi.org/10.3390/nu14091855
18. Park, H. S., Kim, H. C., Zhang, D., Yeom, H., & Lim, S. K. (2019). The novel myokine irisin: Clinical implications and potential role as a biomarker for sarcopenia in postmenopausal women. Endocrine, 64(2), 341–348. https://doi.org/10.1007/s12020-019-01908-y
19. Guo, M., Yao, J., Li, J., Zhang, J., Wang, D., Zuo, H., Zhang, Y., Xu, B., Zhong, Y., & Shen, F. et al. (2023). Irisin ameliorates age-associated sarcopenia and metabolic dysfunction. Journal of Cachexia, Sarcopenia and Muscle, 14, 391–405. https://doi.org/10.1002/jcsm.13190