Bisfenol A (BPA) jest jedną z substancji, najczęściej stosowanych przy produkcji przedmiotów codziennego użytku. Przede wszystkim występuje w składzie tworzyw sztucznych, między innymi plastikowych opakowań, w których przechowywana jest żywność.
Bisfenol A – co to jest?
Bisfenol A – 2,2-bis(p-hydroksyfenylo)propan (BPA) jest organicznym związkiem chemicznym z grupy fenoli. Jest to substancja występująca w produktach codziennego użytku. Stosowany jest od ponad 50 lat do produkcji tworzyw sztucznych i żywic. Produkcja BPA stopniowo wzrastała wraz ze spadkiem popularności opakowań ze szkła, ceramiki czy drewna. Obecnie szacowana jest na ponad 4,5 miliona ton rocznie. Jego właściwości umożliwiają nadanie tworzywom sztucznym określonego kształtu jak i charakterystycznych cech, jak giętkość czy plastyczność. Niestety w trakcie używania produktów, które zawierają BPA w składzie, może dochodzić do przedostania się go do żywności, kurzu i bezpośrednio do organizmu. Obecne brakuje konkretnego ostrzeżenia wydanego przez FDA, a toksyczność BPA wciąż jest na etapie badań. Naukowcy doszukują się powiązania wpływu BPA głównie na aspekty, takie jak płodność, otyłość i cukrzyca. Jednakże poprzez brak dobitnych dowodów, substancja wciąż wykorzystywana jest w wielu produktach konsumenckich.
Występowanie BPA
Bisfenol A jest stosowany w przemyśle jako monomer lub dodatek do produkcji tworzyw sztucznych poliwęglanowych (PC), polisulfonów, polieterów, żywic epoksydowych oraz innych materiałów polimerowych. Dodatkowo znajduje się w niektórych produktach papierniczych, w tym w papierze do drukowania paragonów, czy wydruków z bankomatów. Właściwości nadawane produktom przez BPA (tj. sztywność, plastyczność, przezroczystość i wytrzymałość) sprawiają, że nadają się do wielu zastosowań technicznych (w sprzęcie elektronicznym, powłokach wzmacniających szyby okienne), a także w produkcji wielu przedmiotów codziennego użytku.
2000 IU witaminy D3 w żelowej kapsułce – KUP TUTAJ
Gdzie znajdziemy Bisfenol A?
– w butelkach po napojach
– w opakowaniach do żywności np. w kubeczkach do serków lub jogurtów, plastikowych torebkach, tackach
– w płytach CD i DVD, częściach elektronicznych
– w foliowych woreczkach do gotowania ryżu czy kaszy, foliowych rękawach do pieczenia mięsa
– w jednorazowych sztućcach, talerzykach, słomkach
– w smoczkach, butelkach, talerzykach i zabawkach dla dzieci
– w warstwie, którą od wewnątrz pokrywa się metalowe puszki
– w opakowaniach na kosmetyki
– znajduje się na powierzchni papieru do drukarek termicznych, który używany jest do drukowania paragonów, faksów czy wydruków z bankomatu
Ilość i różnorodność produktów, w których znajdziemy BPA wskazuje na wszechobecność jego występowania w różnych obszarach życia codziennego.
W jaki sposób bisfenol A przedostaje się do żywności?
Wiele związków wykorzystywanych przy produkcji opakowań do żywności ma możliwość migracji do produktów spożywczych. Narażenie człowieka na BPA występuje głównie poprzez żywność i wodę pitną. Związek może uwalnić się z tworzyw plastikowych do żywności. Dane wskazują, iż bisfenol A i jego analogi zostały wykryte w wodzie z kranu, wodzie butelkowanej, żywności, a zwłaszcza w żywności puszkowanej. Wielkość migracji jest zależna od czas kontaktu opakowania z produktem spożywczym, jego rodzajem i czynnikami zewnętrznymi. Bowiem BPA może przechodzić do żywności w wyniku uszkodzenia plastiku, zniszczenia opakowania, czy podczas wielokrotnego mycia i przede wszystkim działania wysokiej temperatury. Przez wiele lat akcesoria dla dzieci, typu butelki, smoczki zawierały duże ilości BPA. Z racji wielu kontrowersji rozszerzają się asortymenty sklepów, gwarantujące produkty „BPA free”.
W jaki sposób sprawdzić czy dane opakowanie zawiera BPA?
W związku z tym, iż świadomość na temat szkodliwości bisfenolu A jest coraz większa, to popularne stały się różnego rodzaju butelki i produkty do żywności oznakowane – „BPA FREE”. Oznaczenie można znaleźć np. na dnie butelki do karmienia lub opakowaniu czy dołączonej do niego ulotce. Produkty z zawartością BPA, można zidentyfikować po oznaczeniu „PC 7”.Należy pamiętać, iż mimo, że opakowania oznaczone są jako wolne od bisfenolu A, to mogą zawierać jego analogi. Produkt więc nadal może zawierać szkodliwe chemikalia. Bisfenol A w większości tworzyw został zamieniony na bisfenol S (BPS). Podobieństwo tych substancji jest na tyle duże, że również może stanowić ona zagrożenie dla zdrowia. Agencja Żywności i Leków (FDA) zakazała sprzedaży butelek dla niemowląt zawierających BPA w 2012 r. Jednakże, zamiast BPA producenci stosują bisfenol S (BPS) i inne preparaty, które jak pokazują ostatnie badania również mogą być szkodliwe. Produkty przy których tworzeniu wykorzystano bezpieczny polipropylen, czyli „BPA FREE” są oznaczone symbolem „05 PP” znajdującym się w trójkącie, który informuje o możliwości recyklingu. Jeżeli jednak chcemy unikać plastiku można korzystać z takich materiałów jak szkło. Poziom wiedzy na temat szkodliwości BPA skłonił niektóre państwa do wprowadzenia całkowitego zakazu wykorzystania tego związku (np. w Japonii czy Kanadzie). W Polsce wprowadzone są ograniczenia jego wykorzystania w produkcji (np. w odniesieniu do produkcji butelek dla dzieci). Mimo braku twardych dowodów monitorowanie stężenia BPA jest istotne dla określenia ryzyka zdrowotnego, związanego z narażeniem na ten związek.
Wpływ BPA na układ hormonalny
Jednym z niebezpiecznych skutków stosowania bisfenolu jest jego negatywnych wpływ na płodność. Niektóre związki naśladują hormony endokrynne i zaburzają prawidłową hormonalną sygnalizację. Bisfenol wykazuje zdolność interakcji z układem hormonalnym, gdyż budową przypomina estrogen, hormon charakterystyczny przede wszystkim dla kobiet. Pod względem mechanizmu działania BPA ma 25–30 razy większe powinowactwo wiązania receptora estrogenowego (ER) niż estradiol. Zatem wysoka ekspozycja na BPA może wpływać na funkcje naturalnych ligandów, takich jak estrogeny. Bisfenol A łącząc się z jego receptorami, może zaburzać funkcjonowanie gospodarki hormonalnej. Jedno z badań wykazało, iż długotrwałe narażenie samic ssaków na BPA może doprowadzić do zaburzeń endokrynologicznych, co skutkuje wystąpieniem zmian morfologicznych i czynnościowych jajników, macicy, pochwy i jajowodów, co może być przyczyną niepłodności.
Ponadto ekspozycja na BPA jest powiązana z hiperandrogenizmem, obecnym w zespole policystycznych jajników. Badania na zwierzętach wykazały na pojawienie się zmian w różnicowaniu płciowym mózgu, zwiększoną pulsację hormonu uwalniającego gonadotropinę i przedwczesne dojrzewanie płciowe.
W jednym z badań naukowcy odkryli, iż BPA wpływa na układ rozrodczy męski i żeński, a także może oddziaływać na rozwijający się płód. Bisfenol A może doprowadzić do wielu problemów u rozwijającego się zarodka, takich jak: zanik jąder i najądrzy, feminizacja płodów męskich, powiększony rozmiar prostaty, pogorszenie parametrów plemników dorosłych (na przykład liczba plemników, ich ruchliwość i gęstość). Dodatkowo BPA oddziałuje na oś podwzgórze–przysadka–jądro, co wpływa na gospodarkę hormonalną u dorosłych i jest związane z zaburzeniami czynności plemników. Ponadto wywołuje stres oksydacyjny w jądrach i najądrzach, co może sugerować, że suplementacja przeciwutleniaczami może być skuteczną pomocą w celu zrównoważenia działań niepożądanych wywołanych przez BPA.
Inozytol wykazujący pozytywny wpływ na gospodarkę hormonalną u kobiet – KUP TUTAJ
Czy BPA przyczynia się do rozwoju otyłości?
Ze względu na coraz powszechniej występującą otyłość, bardzo ważne jest określenie wszystkich związków zwiększających ryzyko wystąpienia tego schorzenia. BPA może przyczyniać się do rozwoju otyłości. W 2013 r. naukowcy dokładnie ocenili poziom BPA w moczu u 1326 dzieci w wieku szkolnym. Dziewczynki, które miały wyższy poziom BPA w moczu, były dwukrotnie bardziej narażone na wystąpienie otyłości niż pozostałe dzieci. Bisfenol A oddziałuje również na pracę przewodu pokarmowego. Związek może negatywnie wpływać na metabolizm aminokwasów przez bakterie jelitowe. Badanie z 2016 r. wykazało, że podaż BPA z produktami spożywczymi doprowadziła do zmniejszenia różnorodności gatunków w mikrobiomie jelitowym myszy. Wykazano, iż zmiany te były podobne do pojawiających się przy stosowaniu diety wysokotłuszczowej o dużej zawartości cukru, która przyczynia się do rozwoju choroby metabolicznej. W jednym z badań wykazano również niekorzystny wpływ bisfenolu A na bakterie odpowiedzialne za produkcję serotoniny. Jej obniżony poziom może prowadzić do depresji i problemów ze zdrowiem psychicznym. Ponadto badanie z 2016 r. wykazało, że ekspozycja na bisfenol A może obniżyć poziom witaminy D we krwi. Jej niedobór witaminy jest związany z różnego rodzaju problemami zdrowotnymi, takimi jak przyrost masy ciała, rak, choroby serca i innymi chorobami. Kolejną istotną kwestią przyczyniająca się do rozwoju otyłości jest wpływ BPA na rozwój cukrzycy. Wykazano szkodliwy wpływ BPA na komórki trzustki, co skutkuje zmniejszeniem wydzielania insuliny i zaburzeniem metabolizmu glukozy. Dodatkowo bisfenol zakłóca funkcje metaboliczne adipocytów i wpływa na rozwój oporności na insulinę.
Na jakie obszary zdrowia może wpłynąć BPA?:
– wywołuje przedwczesne pokwitanie
– powoduje zaburzenia płodności u kobiet i u mężczyzn
– zwiększa ryzyko rozwoju zespołu policystycznych jajników (PCOS)
– zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów piersi, jajników i prostaty
– zwiększa ryzyko poronień
– zaburza pracę tarczycy
– zwiększa ryzyko rozwoju otyłości
– zwiększa ryzyko rozwoju insulinooporności i cukrzycy II
– może podrażniać drogi oddechowe
– zwiększa ryzyko pojawienia się alergii
Wsparcie gospodarki glukozowej, w tym odchudzania – KUP TUTAJ
Wpływ BPA na środowisko
Bisfenol A istotnie wpływa na środowisko naturalne. Rosnące zapotrzebowanie na produkty wykonane z tworzyw sztucznych i ich masowa produkcja, powoduje emisję ponad stu ton BPA do atmosfery każdego roku. Wszechobecność bisfenolu jest przyczyną ogromnej emisji tego związku do otaczającego nas środowiska. Głównie do wód powierzchniowych i osadów dennych, skąd przedostaje się do wód pitnych, a także powietrza wewnątrz (np. zapach nowego samochodu, wykładzin, mebli) i na zewnątrz pomieszczeń. Należy zwrócić uwagę na to, że uniknięcie wystawiania się na toksyczne działanie BPA jest bardzo trudne, gdyż jest nim zanieczyszczone środowisko. Bisfenol A może dostać się do organizmu nie tylko z pożywienia, ale także przez drogi oddechowe i skórę. Mocno rozpowszechnione występowanie BPA w środowisku wodnym i lądowym i w otoczeniu człowieka doprowadza do tego, że może on przenikać do wdychanego powietrza i wód.
Jak ograniczyć ekspozycje na BPA?
- używaj szkła i stali nierdzewnej o jakości spożywczej. Zamiast korzystać z plastikowych pojemników wystarczy używać wysokiej jakości stali nierdzewnej lub pojemników szklanych.
- unikaj kuchenki mikrofalowej do podgrzewania potraw w plastikowych pojemnikach.
- nie wystawiaj wody w butelkach plastikowych na działanie promieni słonecznych i jej przegrzewanie.
- wodę butelkowaną zastąp wodą filtrowaną z kranu bądź korzystaj z gotowych butelek wyposażonych w filtry węglowe.
- ogranicz żywność przetworzoną i konserwowaną.
Pomimo badań wskazujących na szkodliwe działanie bisfenolu A na organizm człowieka i zwierząt to jego rola w rozwoju różnych chorób wciąż jest nieprecyzyjna. W badaniach na zwierzętach często używano wysokich dawek BPA, znacznie przekraczających tolerowany poziom pobrania. Zdaniem EFSA wciąż jeszcze dowody naukowe są niewystarczające, by wskazać na bezpośrednie związki przyczynowo-skutkowe występujące u ludzi.
Podsumowanie
Bisfenol A jest powszechnie wykorzystywany do produkcji tworzyw sztucznych we współczesnym świecie i nie możemy go całkowicie wyeliminować. W trosce o zdrowie własne i naszych bliskich, powinniśmy ograniczyć jego obecność w naszym otoczeniu do minimum. Wciąż prowadzone są badania dotyczące negatywnego oddziaływania BPA na organizm człowieka. Brak jest jednak ostatecznej opinii ekspertów odnośnie szkodliwości tego związku. Ważne jest prowadzenie działań edukacyjnych dla społeczeństwa, odnośnie udowodnionych zagrożeń związanych z powszechnie występującym BPA, co może przyczynić się do zmniejszenia narażenia się na ten związek, a tym samym ograniczanie jego negatywnego wpływu na zdrowie.
Bibliografia:
- DeLuca J.A., et al., Bisphenol-A alters microbiota metabolites derived from aromatic amino acids and worsens disease activity during colitis. Exp Biol Med (Maywood). 2018 Jun;243(10).
- Michałowicz J., Mokra K., Bąk A., Bisphenol A and its analogs induce morphological and biochemical alterations in human peripheral blood mononuclear cells (in vitro study), „Toxicology in Vitro” 29, 2015.
- Calafat AM, Ye X, Wong L-Y, et al. Exposure of the US population to bisphenol A and 4-tertiary-Octylphenol: 2003- 2004. Environ Health Perspect 2008, 116(1).
- Konieczna A, Rutkowska A, Rachoń D. Health risk of exposure to bisphenol A (BPA). Rocz PZH 2015, 66(1).
- Braun JM, Lanphear BP, Calafat AM, et al. Early-life bisphenol a exposure and child body mass index: a prospective cohort study. Environ Health Perspect 2014, 122(11).
- Ćwiek-Ludwicka K. Bisphenol A (BPA) in food contact materials – new scientific opinion from EFSA regarding public health risk. Rocz PZH 2015, 66(4):.
- Casas M, Forns J, Martínez D, et al. Exposure to bisphenol A during pregnancy and child neuropsychological development in the INMA-Sabadell cohort. Environ Res 2015, 142.
- Jedeon K., et al., Enamel Defects Reflect Perinatal Exposure to Bisphenol A. Am J Pathol. 2013 Jul; 183(1).
- Manfo F.P., et al., Adverse effects of bisphenol A on male reproductive function. Rev Environ Contam Toxicol. 2014.
- Shelby M.D., NTP-CERHR monograph on the potential human reproductive and developmental effects of bisphenol A. NTP CERHR MON. 2008 Sep;(22):v, vii-ix, 1-64 passim.
- Sabanayagam C., Teppala S., Shankar A., Relationship between urinary bisphenol A levels and prediabetes among subjects free of diabetes. Acta Diabetol. 2013 Aug;50(4):.
- Braun JM, Lanphear BP, Calafat AM, et al. Early-life bisphenol a exposure and child body mass index: a prospective cohort study. Environ Health Perspect 2014, 122(11).
- Yan P.P., et al., Effects of bisphenol A on the female reproductive organs and their mechanisms. Zhongguo Yi Xue Ke Xue Yuan Xue Bao. 2013 Dec;35(6).
