Photo by Igor Omilaev on Unsplash
Pierwiastek śladowy bor jest dynamicznym składnikiem odżywczym o kluczowym znaczeniu dla biologii zwierząt i ludzi. Jego istotna rola staje się coraz bardziej oczywista, ponieważ najnowsze badania wykazują niespodziewane funkcje tego minerału w obszarach istotnych dla zdrowia zwierząt i ludzi. Bor występuje głównie w formie nieorganicznych boranów w oceanach i glebach, stabilizując rybozę – główny składnik cząsteczki RNA, która mogła wyprzedzać DNA. Fizjologiczne ilości boru mogą wpływać na metabolizm i zużycie różnych substancji zaangażowanych we wzrost i rozwój. W rezultacie bor oddziałuje na wiele organów i układów w organizmie, w tym na skórę, mózg, układ trawienny, szkieletowy i immunologiczny. U kręgowców borany są niezbędne ze względu na swoje unikalne właściwości wiązania i struktury. Ta funkcja pomaga łagodzić pewne schorzenia u zwierząt, takie jak zapalenie stawów, osteoporoza i choroba wieńcowa. Bor wpływa także na różne parametry metaboliczne u zwierząt, takich jak świnie, kury, bydło, strusie i inne badane gatunki. Ponadto bor jest korzystny dla różnych narządów dzięki interakcjom z wapniem, witaminą D i magnezem. Z tego powodu borany są stosowane na skalę przemysłową w suplementach diety i lekach.
Podłoże historyczne i źródła boru
Bor nie występuje w przyrodzie w postaci pierwiastkowej, a jego chemia jest złożona, tworząc związki (borany) z innymi pierwiastkami. Bor jako składnik odżywczy występuje głównie w glebie i wodzie. Skorupa ziemska zawiera bor o średnim stężeniu wynoszącym 10–20 ppm w glebie. Na dużych obszarach świata bor występuje w niewielkich ilościach, podczas gdy wysokie stężenia znajdują się np. w zachodnich częściach USA, Turcji, Brazylii, Rosji i Chinach. Największe złoża boru na świecie znajdują się na obszarze rozciągającym się od krajów śródziemnomorskich do Kazachstanu. Średnia zawartość boru w wodzie morskiej wynosi 4,6 ppm, z zakresem od 0,5 do 9,6 ppm. W wodach słodkich stężenie boru waha się od 0,01 do 1,5 ppm, przy wyższych stężeniach w obszarach z dużą zawartością boru w glebie.
Bor jest bardzo aktywnym składnikiem odżywczym, który trafia do żywności głównie poprzez minerały glebowe. Źródła dietetyczne boru to głównie rośliny (warzywa, owoce i orzechy). Znaczne ilości boru znajdują się we wszystkich głównych rodzajach pasz, na poziomie porównywalnym do innych niezbędnych pierwiastków śladowych, takich jak cynk i miedź. Najwięcej boru znajduje się w owocach, z wyjątkiem ananasów, jagód i owoców cytrusowych. Ponadto, rośliny liściaste, suszone owoce i orzechy zawierają duże ilości boru.
Historia boru jest bardzo długa i sięga ponad 4000 lat, kiedy to Babilończycy używali boraksu jako topnika w przemyśle złotniczym. Starożytni Egipcjanie są znani z użycia boru w procesie mumifikacji, metalurgii i medycynie. Chociaż niektóre z tych dowodów nie zostały potwierdzone, najbardziej wiarygodnym dowodem na starożytne wykorzystanie boru jest handel boranem „tinkar” prowadzony przez arabskich kupców z Chin do Mekki i Medyny w VIII wieku. Kolejnym udokumentowanym dowodem jest użycie boraksu jako topnika przez złotników w Europie w XII wieku. Najstarszym źródłem boranów były jeziora tybetańskie, a borany transportowano z Himalajów do Indii. W Turcji produkcja boranów rozpoczęła się w 1865 roku od wydobycia boranu wapnia. W tym samym okresie odkryto rezerwy boranów w Dolinie Śmierci w Nevadzie i Kalifornii. Złoża boraksu na pustyni Mojave w Kalifornii odkryto w 1913 roku. Z kolei borany sodu odkryto w 1960 roku w Kirce i Anatolii. Turcja przez wiele lat dostarczała borany europejskim producentom kwasu borowego. Obecnie Turcja jest największym dostawcą produktów borowych na świecie.
Bor z Osavi – suplement o szerokim zastosowaniu prozdrowotnym – KUP TUTAJ
Fizjologiczna rola boru
Ostatnio bor uważany jest za potencjalnie niezbędny dla zdrowia zwierząt i ludzi. Wydaje się, że bierze udział w reakcjach hydroksylacji, które odgrywają rolę w syntezie i metabolizmie różnych reakcji. Bor jest skutecznym środkiem w leczeniu zapalenia stawów i może znacznie poprawiać rozwój kości, co obserwuje się w 95% przypadków, poprzez zwiększenie efektywnego wbudowywania wapnia w kości, stawy i chrząstki. Ponadto wpływa na różne hormony, w tym testosteron i estrogen. Terapia nowotworowa może być wspomagana przez neutronowe środki wychwytujące bor. Kwas borowy okazał się bardzo skuteczny w zwalczaniu komórek raka piersi in vitro. Zakłada się, że bor może wpływać na niektóre czynniki krzepnięcia krwi. Może także znacznie łagodzić problemy związane z niewydolnością serca. Bor pomaga zmniejszyć akumulację lipidów i usuwać cholesterol różnymi drogami, co minimalizuje ryzyko powstawania zakrzepów i miażdżycy, a także chroni organizm przed zawałami serca i udarami. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby potwierdzić te wyniki, co mogłoby stanowić duży krok w walce z chorobami serca.
Ze względu na swoją złożoną strukturę i właściwości wiązań, borany wykazują działanie hamujące na enzymy, takie jak dehydrogenaza aldehydowa, syntaza tlenku azotu, peptydaza, oksydaza ksantynowa i proteazy. Bor wpływa na metabolizm testosteronu, estrogenu, glukozy i insuliny. Glikoproteiny, glikolipidy i inne cząsteczki zawierające grupy hydroksylowe mogą tworzyć kompleksy z kwasem borowym, co modyfikuje integralność błony komórkowej. Borany wykazują również działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne w kontekście raka, gojenia się ran, kontroli chorób, redukcji genotoksyczności oraz modulacji aktywności błon mitochondrialnych. Dodatkowo kwas borowy odgrywa rolę w reakcji enzymu acetylocholinesterazy, który jest hamowany przez pestycydy, oraz chroni organizm przed stresem oksydacyjnym wywołanym przez CCL4 i inne czynniki.
Dzienne zapotrzebowanie na bor
Do tej pory, ze względu na ograniczoną ilość dostępnych danych, nie ustalono zalecanych norm spożycia boru (RDA). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oszacowała jednak, że spożycie boru w granicach od 1 do 13 mg dziennie dla dorosłych mieści się w „akceptowalnym przedziale bezpieczeństwa”. Narażenie człowieka na wysokie stężenia boru doustnie powodowało minimalne lub niewielkie objawy toksyczności, a przewlekłe narażenie na ≥ 84 mg boru na kilogram masy ciała na dzień może prowadzić do zaburzeń neurologicznych, patologii przewodu pokarmowego, układu sercowo-naczyniowego, wątroby, biegunki, anoreksji, uszkodzenia nerek oraz atrofii jąder.
Opierając się głównie na negatywnym wpływie nadmiaru boru na funkcje rozrodcze i rozwój w badaniach na modelach zwierzęcych, Amerykańska Rada ds. Żywienia ustaliła tolerowane górne spożycie boru na poziomie 20 mg dziennie. Europejska Agencja ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), po dokładnej analizie danych dotyczących toksykokinetyki i toksykodynamiki boru, uznała za bezpieczną dla dorosłych maksymalną dawkę 10 mg dziennie (w postaci kwasu borowego i boranów).
Średnie dzienne spożycie boru w populacji USA zostało oszacowane w różnych grupach wiekowych na podstawie ankiet i dwudniowego dziennika żywieniowego. Średnie spożycie boru wynosiło od 0,75 do 0,96 mg dziennie dla dzieci w wieku szkolnym oraz od 0,87 do 1,35 mg dziennie dla dorosłych. Te wartości są zgodne z wynikami badań dla populacji francuskiej (1,6 mg dziennie) i nieco niższe od tych raportowanych dla populacji australijskiej (2,23±1,23 mg dziennie).
Za pomocą spektrometrii z indukcyjnie sprzężoną plazmą (ICP) Meacham i współpracownicy zidentyfikowali 10 produktów spożywczych najbogatszych w bor (w μg boru na gram suchej masy): awokado (14,3±0,4), masło orzechowe (5,9±0,2), suszone orzeszki ziemne (5,8±0,6), sok ze śliwek (5,6±0,0), proszek kakaowy (4,3±0,4), wino (3,6±0,0), musli z rodzynkami (3,6±0,3), sok winogronowy (3,4±0,0), orzechy pekan (2,6±0,1) oraz płatki z rodzynkami (2,6±0,6).
Badania przeprowadzone na populacji USA wykazały, że największy wkład w dzienne spożycie boru pochodzi z napojów, zwłaszcza z wina (3,52±0,27), kawy (0,24±0,07 μg boru na gram produktu) oraz piwa (0,13±0,06). Do istotnych źródeł boru należą również soki (sok śliwkowy 5,19±0,21; sok jabłkowy 2,38±0,10; sok pomarańczowy 0,17±0,04), mleko i produkty mleczne (jogurt 0,46±0,03; mleko pełne 0,13±0,05), owoce (np. wiśnie 7,0±0,3; brzoskwinie 4,49±0,07; sałatka owocowa w syropie 2,45±0,17), warzywa i rośliny strączkowe (czerwona fasola 3,14±0,04; marchew 2,59±0,09; brokuły 2,47±0,03; szpinak 2,40±0,09; mieszane warzywa konserwowe 1,11±0,19).
Chelaty cynku i miedzi w jednej kapsułce – KUP TUTAJ
Wpływ boru na rozwój kości
Badanie przeprowadzone na 12 kobietach po menopauzie, w wieku od 48 do 82 lat, wykazało, że suplementacja boru w dawce 3 mg dziennie (w postaci boranu sodu) przez 48 dni, po 119 dniach diety ubogiej w bor (0,25 mg dziennie), była w stanie zmniejszyć wydalanie wapnia i magnezu z moczem oraz zwiększyć poziom estradiolu 17-β i testosteronu w surowicy. Efekt ten był bardziej widoczny w przypadkach niskiego spożycia magnezu. Z drugiej strony, dieta uboga w bor prowadzi do zwiększenia wydalania wapnia z moczem, co wykazano w badaniu przeprowadzonym na 6 kobietach po menopauzie (w wieku 53-65 lat), które przez 3 tygodnie stosowały dietę zawierającą 0,33 mg boru dziennie: wydalanie wapnia z moczem szybko wzrosło, w niektórych przypadkach nawet dwukrotnie, po przejściu z diety dowolnej na dietę ubogą w bor.
Aby dokładniej zbadać wpływ suplementacji boru na osteokalcynę u kobiet po menopauzie, które były naturalnie narażone na wyższe stężenia boru w żywności niż osoby z regionów „ubogich w bor”, nie stwierdzono statystycznie istotnej korelacji między poziomami narażenia na bor a obecnością określonych polimorfizmów genu kodującego osteokalcynę.
W badaniu dotyczącym poziomów boru w surowicy oraz wydalania boru, wapnia i magnezu, Hunt i współpracownicy zrekrutowali 11 kobiet po menopauzie, w wieku od 48 do 82 lat, które przez 119 dni stosowały dietę ubogą w bor (średnio 0,36 mg dziennie), a następnie przez 48 dni przyjmowały 3 mg boru (w postaci disodu tetraboranu dziesięciowodnego) dziennie. W drugim okresie badania, 5 z 11 uczestniczek dodatkowo przyjmowało 200 mg magnezu dziennie. Zebrane dane wykazały, że dziewięciokrotny wzrost ilości boru dostarczanego z dietą spowodował 1,5-krotny wzrost jego stężenia w osoczu; straty boru w moczu i kale również przekroczyły 100% ilości spożytej z dietą, co sugeruje, że bor podlegał w organizmie mechanizmom regulacji homeostatycznej. U kobiet, które nie otrzymywały suplementacji magnezem, suplementacja boru zmniejszała stężenia magnezu w surowicy, podczas gdy u kobiet przyjmujących 200 mg magnezu dziennie, suplementacja boru prowadziła do wzrostu krążącego poziomu magnezu. Dodatkowo, suplementacja boru zmniejszała wydalanie wapnia z moczem tylko u kobiet, które nie przyjmowały magnezu, podczas gdy u kobiet przyjmujących magnez była związana ze zwiększonym wydalaniem wapnia z moczem, co sugeruje, że wpływ boru na wydalanie wapnia zależał od jednoczesnego przyjmowania lub braku magnezu.
W badaniu Boyacioglu i współpracowników, obejmującym 53 kobiety po menopauzie w wieku od 50 do 60 lat, również zbadano zależność między dziennym spożyciem boru, poziomami osteokalcyny we krwi i polimorfizmami genu kodującego ten marker. Osteokalcyna jest wrażliwym i specyficznym wskaźnikiem funkcji osteoblastów, a jej poziomy są wysokie w stanach klinicznych charakteryzujących się przyspieszonym obrotem kostnym, takich jak nadczynność tarczycy, akromegalia i choroba Pageta. W badaniu tym 25 kobiet z regionów Turcji uznawanych za „bogate w bor” spożywało wodę pitną zawierającą stężenie boru wynoszące 1,59±0,04 mg/l (średnie dzienne spożycie boru wynosiło 6,99±2,90 mg), podczas gdy pozostałe 28 kobiet z regionów „ubogich w bor” spożywało wodę z boru na poziomie 0,012±0,05 mg/l (średnie dzienne spożycie boru wynosiło 1,20±0,12 mg). Analiza danych wykazała znacząco wyższe poziomy boru w surowicy u kobiet z regionów bogatych w bor.
Bor a wpływ na profil hormonalny
Badania przeprowadzone na osobach w średnim wieku wykazały, że bor jest w stanie zwiększać poziom 25-hydroksywitaminy D (25(OH)D) w surowicy, podobnie jak terapia estrogenowa u kobiet po menopauzie. W badaniu Nielsena i współpracowników, 15 uczestników w wieku od 44 do 70 lat (w tym 5 mężczyzn, 5 kobiet po menopauzie stosujących terapię estrogenową, 4 kobiety po menopauzie bez terapii estrogenowej i 1 kobieta przed menopauzą) stosowało dietę zachodnią o wartości energetycznej 2000 kcal, zawierającą 0,23 mg boru przez 63 dni. Następnie uczestnicy stosowali dietę uzupełnioną o 3 mg boru dziennie (w postaci boranu sodu) przez 49 dni. Wartości zjonizowanego wapnia i 25-hydroksycholekalcyferolu były niższe podczas diety ubogiej w bor w porównaniu z okresem suplementacji.
W pilotażowym badaniu przeprowadzonym w Serbii na 13 osobach w średnim wieku z niedoborem witaminy D (poziom 25(OH)D < 12 ng/ml), po suplementacji boru w dawce 6 mg dziennie (w postaci frukto-boranu wapnia) przez 60 dni, zaobserwowano znaczący wzrost poziomu 25(OH)D o 20%. W innym pilotażowym badaniu klinicznym z podwójnie ślepą próbą, kontrolowanym placebo, na 20 ochotnikach z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego, w wieku 44–65 lat, podawanie 108 mg frukto-boranu wapnia dziennie przez 14 dni wiązało się ze znacznym wzrostem poziomu 1,25-dihydroksywitaminy D w porównaniu z wartością wyjściową, jednakże nie zaobserwowano istotnych zmian w poziomach 25(OH)D w surowicy.
Kilku autorów zauważyło również, że bor w diecie może prowadzić do wzrostu stężenia 17-β-estradiolu lub testosteronu w osoczu. W badaniu z 1997 roku, przeprowadzonym przez Naghii i współpracowników, 18 zdrowym mężczyznom podawano suplementację 10 mg boru (w postaci boranu sodu) przez 4 tygodnie. Po zakończeniu tego okresu stwierdzono statystycznie istotny wzrost poziomu estradiolu w osoczu oraz trend wzrostowy (choć nieistotny statystycznie) poziomu wolnego testosteronu. W drugim badaniu Naghii z 2011 roku, dieta 8 zdrowych mężczyzn w wieku od 29 do 50 lat była uzupełniana o 10 mg boranu sodu dziennie przez 7 dni. Po suplementacji zaobserwowano znaczny wzrost poziomu boru i wolnego testosteronu w osoczu, natomiast stężenie estradiolu zmniejszyło się. Poziomy dihydrotestosteronu, kortyzolu i witaminy D również wzrosły, ale nie w sposób statystycznie istotny.
Aby wyjaśnić te efekty, zaproponowano hipotezę, że bor może działać jako silny inhibitor niektórych mikrosomalnych enzymów, które katalizują wprowadzanie grup hydroksylowych do steroidów, takich jak np. 24-hydroksylaza (która katalizuje przemianę 25(OH)D) oraz estradiolo-hydroksylaza (odpowiedzialna za katabolizm 17-β-estradiolu). W przyszłości może być zasadne przetestowanie tej hipotezy poprzez badania in vitro na hepatocytach lub innych komórkach wykazujących aktywność 24-hydroksylazy.
Podsumowanie
Bor jako pierwiastek śladowy, odgrywa kluczową rolę w biologii zwierząt i ludzi, wpływając na metabolizm, syntezę różnych substancji oraz regulację funkcji fizjologicznych. Jego działanie jest istotne dla zdrowia kości, układu hormonalnego, immunologicznego oraz sercowo-naczyniowego. Bor może wspierać wchłanianie wapnia i magnezu, wpływać na poziomy hormonów takich jak testosteron i estrogen, a także wspomagać terapie przeciwzapalne i przeciwnowotworowe. Pomimo braku ustalonych zalecanych norm spożycia (RDA), bor wykazuje pozytywne efekty w poprawie zdrowia, szczególnie w kontekście chorób kości i układu sercowo-naczyniowego. Jego suplementacja w odpowiednich dawkach może być korzystna, jednak nadmiar boru może prowadzić do negatywnych skutków, takich jak zaburzenia neurologiczne i rozrodcze. W związku z tym, potrzebne są dalsze badania, aby w pełni zrozumieć optymalne spożycie i mechanizmy działania boru w organizmie człowieka.
Bibliografia:
Hunt CD, Shuler TR, Mullen LM (1991) Concentration of boron and other elements in human foods and personal-care products. J Am Diet Assoc 91(5):558–568.
Vanderpool RA, Johnson PE (1992) Boron isotope ratios in commercial produce and boron-10 foliar and hydroponic enriched plants. J Agricult Food Chem 40(3):462–466.
Nielsen FH (1988) Boron—an overlooked element of potential nutritional importance. Nutr Today 23(1):4–7.
Anderson DL, Kitto ME, McCarthy L, Zoller WH (1994) Sources and atmospheric distribution of particulate and gas-phase boron. Atmos Environ 28(8):1401–1410.
Travis NJ, Cocks EJ (1984) The Tincal Trail: A History of Borax. Harrap, London. pp. 115–124.
Sprague RW (1992) Boron. Metals and Minerals Annual Review. Metals Minerals 2:106.
Kistler RB, Helvaci C (1994) Boron and borates. Industrial Minerals and Rocks 6:171–186.
Ball RW, Harrass MC, Culver BD (2012) Boron. In: Patty’s Toxicology. 45.
Sirin Y (2003) Mining, Metallurgy, and Chemistry, Eti Mine Works General Management. Annual Report, Ankara, Turkey.
Řezanka T, Sigler K (2008) Biologically active compounds of semi-metals. Stud Nat Prod Chem 35:835–921.
Chen X, Schauder S, Potier N, Van Dorsselaer A, Pelezer I, Bassler BL, Hughson FM (2002) Structural identification of a bacterial quorum-sensing signal containing boron. Nature 415:545–549.
Meacham SL, Hunt CD. Dietary boron intakes of selected populations in the United States. Biol Trace Elem Res. Humana Press; 1998:65–78. https://doi.org/10.1007/BF02783127.
Anderson DL, Cunningham WC, Lindstrom TR. Concentrations and intakes of H, B, S, K, Na, Cl, and NaCl in foods. J Food Anal. 1994;7:59–82. https://doi.org/10.1006/jfca.1994.1006.
Hakki SS, Bozkurt BS, Hakki EE. Boron regulates mineralized tissue-associated proteins in osteoblasts (MC3T3-E1). J Trace Elem Med Biol. 2010;24:243–250. https://doi.org/10.1016/j.jtemb.2010.03.003.
Uysal T, Ustdal A, Sonmez MF, Ozturk F. Stimulation of bone formation by dietary boron in an orthopedically expanded suture in rabbits. Angle Orthod. 2009;79:984–990. https://doi.org/10.2319/112708-604.1.
Capati MLF, Nakazono A, Igawa K, Ookubo K, Yamamoto Y, Yanagiguchi K, et al. Boron accelerates cultured osteoblastic cell activity through calcium flux. Biol Trace Elem Res. 2016;174:300–308. https://doi.org/10.1007/s12011-016-0719-y.
Manda D, Popa O, Vladoiu S, Dumitrache C. Calcium fructoborate effect on osteoblast mineralization in vitro. Bone. 2009;44
Gorustovich AA, Steimetz T, Nielsen FH, Guglielmotti MB. A histomorphometric study of alveolar bone modeling and remodeling in mice fed a boron-deficient diet. Arch Oral Biol. 2008;53:677–682. https://doi.org/10.1016/j.archoralbio.2008.01.011.
Cheng J, Peng K, Jin E, Zhang Y, Liu Y, Zhang N, et al. Effect of additional boron on tibias of African ostrich chicks. Biol Trace Elem Res. 2011;144:538–549. https://doi.org/10.1007/s12011-011-9024-y.
Dupre JN, Keenan MJ, Hegsted M, Brudevold AM. Effects of dietary boron in rats fed a vitamin D-deficient diet. Environ Health Perspect. 1994;102(Suppl. 7):55–58. https://doi.org/10.1289/ehp.94102s755.
Hunt C, Nielsen F. Interaction between boron and cholecalciferol in the chick. In: Howell JM, Gawthorne J, White C, editors. Trace Elements in Metabolism in Man and Animals. Australian Academy of Science, Canberra; 1981:597–600. https://pubag.nal.usda.gov/catalog/45736.
Hakki SS, Dundar N, Kayis SA, Hakki EE, Hamurcu M, Kerimoglu U, et al. Boron enhances strength and alters mineral composition of bone in rabbits fed a high energy diet. J Trace Elem Med Biol. 2013;27:148–153. https://doi.org/10.1016/j.jtemb.2012.07.001.
Gorustovich AA, Steimetz T, Nielsen FH, Guglielmotti MB. Histomorphometric study of alveolar bone healing in rats fed a boron-deficient diet. Anat Rec. 2008;291:441–447. https://doi.org/10.1002/ar.20672.
Nielsen FH, Stoecker BJ. Boron and fish oil have different beneficial effects on strength and trabecular microarchitecture of bone. J Trace Elem Med Biol. 2009;23:195–203. https://doi.org/10.1016/j.jtemb.2009.03.003.
Ghanizadeh G, Babaei M, Naghii MR, Mofid M, Torkaman G, Hedayati M. The effect of supplementation of calcium, vitamin D, boron, and increased fluoride intake on bone mechanical properties and metabolic hormones in rats. Toxicol Ind Health. 2014;30:211–217. https://doi.org/10.1177/0748233712452775.
Wu C, Miron R, Sculean A, Kaskel S, Doert T, Schulze R, et al. Proliferation, differentiation, and gene expression of osteoblasts in boron-containing mesoporous bioactive glass scaffolds associated with dexamethasone delivery. Biomaterials. 2011;32:7068–7078. https://doi.org/10.1016/j.biomaterials.2011.06.009.
Pizzorno L. Nothing boring about boron. Integr Med. 2015;14:35–48.
Hegsted M, Keenan MJ, Siver F, Wozniak P. Effect of boron on vitamin D deficient rats. Biol Trace Elem Res. 1991;28:243–255. https://doi.org/10.1007/BF02990471.
Egger M, Dickersin K, Smith GD. Problems and limitations in conducting systematic reviews. In: Egger M, Dickersin K, Smith GD, editors. Systematic Reviews in Health Care. BMJ Publishing Group, London, UK; 2008:43–68. https://doi.org/10.1002/9780470693926.ch3.
Beattie JH, Peace HS. The influence of a low-boron diet and boron supplementation on bone, major mineral, and sex steroid metabolism in postmenopausal women. Br J Nutr. 1993;69:871–884. https://doi.org/10.1079/bjn19930087.
