Kortyzol, potocznie określany hormonem stresu, jest związkiem należącym do grupy glukokortykosteroidów, związków wydzielanych przez korę nadnerczy. Odgrywa on znaczącą rolę w utrzymywaniu homeostazy organizmu, jest kluczowy w przebiegu reakcji stresowej. Kortyzol pełni w organizmie wiele istotnych funkcji m.in. wpływa na funkcjonowanie wielu narządów i metabolizm związków, takich jak glukoza, kwasy tłuszczowe oraz wydzielanie neurotransmiterów.
Hydrokortyzon (kortyzol)
Jest to hormon steroidowy wytwarzany oraz wydzielany w warstwie pasmowatej oraz w niewielkim stopniu w warstwie siatkowatej kory nadnerczy. Kortyzol należy do grupy glikokortykosteroidów które wpływają na poziom glukozy we krwi. Jego wydzielanie jest ściśle kontrolowane przez hormon adrenokortykotropowy(ACTH) który wydzielany jest przez przysadkę mózgową.
Większość(około 90%) krążącego kortyzolu we krwi związana jest z białkami – jest to postać nieaktywna i pełni funkcję rezerwy czynnego wolnego hormonu, który stanowi około 10%. Hormon ten odpowiada za ogólną gotowość do działania, jego stężenie wykazuje wahania dobowe, ze szczytem w godzinach rannych i spadkiem w późnych godzinach nocnych. W pobudzaniu organizmu współdziała z hormonami rdzenia nadnerczy, należącymi do grupy katecholamin, czyli amin katecholowych, takimi jak adrenalina oraz noradrenalina, które są hormonami walki i ucieczki.
Regulacja snu i rytmu dobowego
Hormon stresu
Kortyzol jest głównie utożsamiany ze stresem, ponieważ jego stężenie wzrasta pod wpływem impulsów stresogennych. Jego działanie przyśpiesza rytm serca oraz zwęża naczynia krwionośne, tym samym zwiększając ciśnienie tętnicze krwi. Hydrokortyzon pobudza glukoneogenezę, wpływając na wzrost stężenia glukozy we krwi. Oprócz tego, uwalnia wapń z kości, dzięki czemu mięśnie kurczą się prawidłowo. Wszystkie te czynniki przygotowują oraz mobilizują organizm do podjęcia działania – walki lub ucieczki, lub bardziej przyziemnie – zaliczenia ważnego egzaminu, treningu siłowego lub innej sytuacji wymagającej wzmożonego wysiłku. Oprócz tego kortyzol wykazuję działanie przeciwzapalne, reguluję gospodarkę białkową oraz wodno-elektrolitową, odpowiada on za utrzymanie homeostazy w organizmie. Nadmiar lub niedobór kortyzolu jest szkodliwy dla organizmu i może prowadzić do wielu zaburzeń.
Rytm dobowy
Stężenie kortyzolu wykazuje zmienność dobową, najwyższe stężenie występuję w godzinach rannych natomiast najniższe w późnych godzinach nocnych. Maksymalne stężenie pojawia się pomiędzy godziną 6:00 a 8:00 i wynosi 150-250ng/ml. Z kolei najniższe jest pomiędzy godziną 23:00 a 4:00 ( <50 ng/ml). Rytm dobowy wydzielania kortyzolu jest regulowany przez centralny układ nerwowy. W wydzielaniu kortyzolu występuje duża zmienność a rytm ten może być zaburzony, szczególnie negatywnie na ten proces będą wpływać : długotrwały stres psychiczny, przemęczenie wynikające z nadmiernej aktywności fizycznej i nieodpowiedniej regeneracji, praca zmianowa oraz różne choroby.
Metabolizm węglowodanów i białek
Kortyzol jest hormonem kataboliczny powoduje rozpad białek i wychwyt aminokwasów w wątrobie, dzięki czemu mogą być one wykorzystane w glukoneogenezie – przekształcone w glukozę. Indukuje on również proces glikogenolizy czyli rozpadu glikogenu do glukozy. Glikogenoliza oraz glukoneogeneza są ważnymi procesami w pozyskiwaniu znacznej ilości glukozy – która jest niezbędna w sytuacjach stresowych. Kortyzol więc, może działać pozytywnie, wspomagając organizm w ciężkich sytuacjach ale również negatywnie. Podwyższone stężenie kortyzolu, utrzymujące się długotrwale może pośrednio wpływać na nadmiar glukozy we krwi z kolei to będzie się przekładać na zwiększone wydzielanie insuliny co długofalowo może prowadzić do insulinooporności.
Wpływa na tkankę tłuszczową
Jak wspomniano działanie kortyzolu ma charakter kataboliczny, nasila proces lipolizy – rozpadu trójglicerydów przy udziale lipaz prowadzący do powstania wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu. Proces ten zachodzi w tkance tłuszczowej a wspomniane produkty rozpadu mogą zostać wykorzystane do celów energetycznych. Zatem kortyzol może sprzyjać spalaniu tkanki tłuszczowej, oczywiście jedynie wtedy kiedy jego stężenie występuję na odpowiednim poziomie. Nadmiar glikokortykosteroidów może prowadzić do otyłości.
Zwiększ swoją wydajność podczas treningu
Układ sercowo-naczyniowy
Następstwem działania hydrokortyzonu jest skurcz naczyń krwionośnych, przyśpieszenie rytmu serca oraz zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi. Ciśnienie tętnicze krwi jest bezpośrednio skorelowane z rytmem dobowym oraz stężeniem kortyzolu, i tak jak we wcześniejszej części tekstu, podczas gdy w godzinach porannych obserwuje się wyższe stężenie kortyzolu, czemu towarzyszy także wzrost ciśnienia tętniczego to w godzinach wieczornych jest odwrotnie. Jest to proces zupełnie normalny i naturalny. Nadmierna produkcja kortyzolu występująca m. in. w zespole Cushingana może natomiast prowadzić do nadciśnienia tętniczego i zwiększać ryzyko wystąpienia epizodów sercowo-naczyniowych nawet czterokrotnie.
Tkanka kostna i metabolizm wapnia
Kortyzol w znaczący sposób wpływa na metabolizm wapnia oraz fosforu. Hamuje on ekspresję genów dla białka kalbindyny(odpowiada ono za wchłanianie wapnia), co prowadzi do zmniejszenia wchłaniania wapnia w jelitach i w konsekwencji obniża stężenie tego jonu w osoczu. W skutek czego następuje wzmożone wydzielanie parathormonu(hormonu odpowiedzialnego za regulację gospodarki wapniowo – fosforanowej). Takie zjawisko prowadzi do uwalniania wapnia oraz fosforu z kości, co powoduje zmniejszenie ich gęstości i zwiększa ich łamliwość. W przewodzie pokarmowym dochodzi również do ograniczenia wchłaniania fosforanów, zmniejszenia ich stężenia w osoczu i zwiększenia wydalania z moczem.
Wpływ na OUN
Funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego jest regulowane m.in. przez glukokortykosteroidy, które wpływają na zachowanie oraz na funkcje poznawcze, dodatkowo łatwo przenikają przez barierę krew-mózg. Udowodniono że kortyzol oddziałuje na receptory dopaminergiczne. Hormon ten, może wywoływać euforię oraz wpływać pozytywnie na czynności poznawcze oraz poprawiać koncentrację. W przypadku nadmiaru kortyzolu mogą pojawić się zaburzenia psychiczne, spadek koncentracji czy pogorszenie pamięci.
Wpływ na układ immunologiczny
Wykazywane przez kortyzol działania przeciwzapalne i immunosupresyjne są kolejnym z wielu efektów czynnościowych tego hormonu. Kortyzol reguluje ruch oraz funkcje leukocytów – elementów krwi odpowiedzialnych za ochronę organizmu przed patogenami. Zwiększa ich liczę uwalnianą ze szpiku kostnego, ponad to wydłuża ich okres przeżycia. Przeciwzapalna funkcja kortyzolu objawia się poprzez zmniejszanie ruchu komórek zapalnych do miejsca zapalenia oraz poprzez ograniczenie wytwarzania prozapalnych cytokin.
Gospodarka wodno-elektrolitowa
Nadmiar kortyzolu może wpłynąć na zachwianie gospodarki wodno-elektrolitowej, zwiększając resorpcje sodu i wody w cewkach nerkowych oraz zwiększając wydalanie potasu z moczem. Sód odpowiada za utrzymanie odpowiedniego ciśnienia osmotycznego płynów krążących w ustroju. Zwiększone jego stężenie nakłania organizm do zatrzymywania większej ilości wody w celu utrzymywania równowagi osmotycznej. Efektem długotrwałego podwyższonego stężenia sodu spowodowanego działaniem kortyzolu jest tworzenie się obrzęków.Częste oddawanie moczu, zatrzymanie wody w tkankach innych niż mięśnie – przyczynia się do znacznego osłabienia siły mięśni.
Kortyzol a testosteron
Kortyzol hamuje wydzielanie gonadotropin zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, doprowadzając kolejno do obniżenia stężenia testosteronu oraz estrogenów i progestagenów. Dodatkowo u mężczyzn hydrokortyzon niejako konkuruje z testosteronem, oba to hormony steroidowe, obserwuje się bezpośredni wpływ między nadmiarem kortyzolu a spadkiem produkcji testosteronu.
Ashwagandha od Appollos Hegemony
Oznaczenie stężenia kortyzolu
Kortyzol najwyższe fizjologiczne stężenia osiąga rano około godziny 8:00 i utrzymuje się do trzech godzin od przebudzenia,
najniższe stwierdza się o w godzinach wieczornych, a po południu odnotowuje się obniżenie stężenia o 50% w porównaniu do poziomu hormonu rano. Najczęściej wykorzystywanym materiałem biologicznym do badania poziomu kortyzolu całkowitego (związanego z białkami i w postaci wolnej) jest surowica bądź osocze. Otrzymany wynik będzie najbardziej rzetelny, gdy do pobrania dojdzie rano, najlepiej o godzinie 8:00, a pacjent będzie wypoczęty, niezestresowany oraz na czczo przez co najmniej osiem godzin.
Wartości referencyjne:
*140 – 560 nmol/l (kortyzol całkowity)
* 12 – 50 nmol/l (kortyzol wolny)
Podsumowanie
Kortyzol jest absolutnie niezbędnym hormonem do prawidłowego funkcjonowania organizmu, w trudnych sytuacjach stresujących dla człowieka następuje jego zwiększone wydzielanie, wywołuje to ciąg reakcji pomagających „pokonać stresor”. Jest kluczowy w rytmie dobowym, odpowiada za prawidłowe unkcjonowanie układu nerwowego oraz za zachowanie równowagi organizmu.
Długotrwały stres wiąże się z przewlekłym podwyższeniem poziomu hydrokortyzonu, który odpowiada za reakcję organizmu na czynniki stresogenne. Działanie kortyzolu mobilizuje organizm, niestety zawsze odbywa się to kosztem poszczególnych struktur, dlatego długotrwały stres jest szkodliwy dla całego ciała.
Niedobór kortyzolu wskutek uszkodzenia kory nadnerczy, procesów autoimmunologicznych, nowotworów może prowadzić do wystąpienia choroby Addisona, apatii i depresji.
Natomiast nadmiar glikokortykosteroidów , niezależnie od przyczyny prowadzi do rozwoju objawów określanych zespołem Cushinga. Stwierdza się otyłość z pominięciem kończyn, tzw. twarz księżycowata, kark bawoli, nadmierne owłosienie u kobiet, zaburzenia czynności gonad, osteoporozę, zaburzenia metaboliczne. Nadmiar może prowadzić również do zaburzeń koncentracji i bezsenności.
Aby redukować negatywny wpływ hydrokortyzonu na organizm, należy przede wszystkim zadbać o odpowiednią ilość snu i unikać długotrwałej ekspozycji na stres. Być wypoczętym, dbać o odpowiednią dietę oraz regenerację. Można eksponować się na radosne sytuacje, spędzać czas z bliskimi osobami, uprawiać swoje hobby. Powoduje to naturalny wzrost hormonów antagonistycznych do kortyzolu i pomaga w zachowaniu równowagi.
Źródła:
