Photo by Ali Hajiluyi on Unsplash
Od lat 70. XX wieku dokonano znaczących postępów technologicznych i farmakoterapeutycznych w leczeniu i kontroli chorób sercowo-naczyniowych oraz związanych z nimi czynników ryzyka. Mimo to nadciśnienie tętnicze pozostaje poważnym problemem zdrowia publicznego. Powszechność nadciśnienia tętniczego wzrasta, podczas gdy świadomość tego schorzenia i wskaźniki jego kontroli są niewystarczające dla odpowiedniej prewencji. Ryzyko chorób sercowo-naczyniowych podwaja się przy każdym wzroście o 20/10mm Hg. Wprowadzono klasyfikację ciśnienia krwi „przednadciśnienie” (SBP 120–139 lub DBP 80–89 mm Hg), aby podkreślić znaczenie zdrowia publicznego w zakresie redukcji ciśnienia tętniczego krwi i zapobiegania nadciśnieniu poprzez zdrowe interwencje stylu życia dla wszystkich ludzi. Interwencje stylu życia wiążą się z minimalnymi kosztami i skutkami ubocznymi, a także korzystnie oddziałują z innymi czynnikami ryzyka. Z tych powodów, Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Europejskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego i National High Blood Pressure Education Program zalecają podejścia takie jak regularna aktywność fizyczna w celu zapobiegania i leczenia nadciśnienia tętniczego.
Zagrożenia związane z nadciśnieniem tętniczym
Nadciśnienie tętnicze wiąże się ze zwiększoną częstością występowania zgonów z różnych przyczyn oraz zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych, udarów mózgu, choroby wieńcowej, niewydolności serca, choroby tętnic obwodowych i niewydolności nerek. Ostatnio badacze z Framingham Heart Study stwierdzili, że uczestnicy z wysokim prawidłowym ciśnieniem krwi (SBP 130–139 lub DBP 85–89 mm Hg) mieli wyższe wskaźniki zdarzeń sercowo-naczyniowych w porównaniu do tych z optymalnymi poziomami (SBP ≤ 120 i DBP ≤ 80 mm Hg). Ważnym, niedawnym odkryciem jest rosnąca liczba dowodów na to, że ciśnienie tętnicze jest niezależnym wskaźnikiem zachorowalności i śmiertelności z powodu chorób sercowo-naczyniowych, szczególnie u osób starszych. Starsi pacjenci z nadciśnieniem skurczowym wydają się być w szczególnie wysokim ryzyku.
Wczesne randomizowane badania kontrolowane wykazały korzystne efekty terapii lekami na nadciśnienie u pacjentów z podwyższonym ciśnieniem skurczowym i rozkurczowym. Nowsze badania wykazały, że starsi pacjenci z nadciśnieniem skurczowym również odnoszą korzyści z leczenia. Terapia farmakologiczna znacząco zmniejszyła śmiertelność z powodu chorób sercowo-naczyniowych o 21% u pacjentów z nadciśnieniem skurczowo-rozkurczowym i o 18% u pacjentów z izolowanym nadciśnieniem skurczowym. Redukcja ryzyka wyniosła odpowiednio 42% i 30% dla udaru śmiertelnego i nieśmiertelnego oraz 14% i 23% dla choroby wieńcowej. Nie wiadomo, czy redukcja ciśnienia poprzez interwencje stylu życia przyniosłaby podobne korzyści w zakresie zdarzeń sercowo-naczyniowych.
Około 25% pacjentów z nadciśnieniem w klinice ma normalne ciśnienie w ambulatoryjnym monitorowaniu lub ocenie domowej. Rokowanie w przypadku nadciśnienia na skutek „białego fartucha” (lub izolowanego nadciśnienia klinicznego) jest lepsze niż w przypadku utrzymującego się nadciśnienia ambulatoryjnego jednak nadal nie jest jasne, czy ryzyko nadciśnienia wynikające z „białego fartucha” jest podobne do ryzyka nadciśnienia u osób z normalnym ciśnieniem tętniczym w klinice lub w ambulatoryjnym monitorowaniu.
Pomimo jednoznacznych dowodów na to, że terapia nadciśnienia tętniczego redukuje powikłania to tylko około połowa wszystkich pacjentów jest poddawana farmakologicznemu leczeniu, a tylko niewielka część z nich ma normalne ciśnienie tętnicze z powodu niewystarczającego wdrażania współczesnych wytycznych. Wydaje się, że ciśnienie skurczowe krwi jest trudniejsze do kontrolowania niż rozkurczowe.
Trening a nadciśnienie tętnicze krwi
Związki między różnymi rodzajami aktywności fizycznej a częstością występowania nadciśnienia tętniczego były oceniane w wielu różnych populacjach. Paffenbarger i współpracownicy zauważyli, że intensywne ćwiczenia fizyczne w latach po ukończeniu studiów chroniły przed przyszłym nadciśnieniem tętniczym u mężczyzn. Całkowita ilość i intensywność początkowej aktywności fizycznej były odwrotnie związane z ryzykiem nadciśnienia u mężczyzn w średnim wieku w Finlandii. U mężczyzn pochodzących z Japonii czas chodzenia do pracy i aktywność fizyczna w czasie wolnym były znacząco związane z redukcją ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego. W badaniu Atherosclerosis Risk in Communities Study, częstość występowania nadciśnienia była niższa u mężczyzn w najwyższym kwartylu aktywności w czasie wolnym w porównaniu z mężczyznami w najmniej aktywnym kwartylu. Natomiast żadne z badań nad kobietami nie wykazało istotnych i niezależnych związków między poziomem aktywności fizycznej a ryzykiem rozwoju nadciśnienia.
Inni badacze badali związki między mierzoną sprawnością fizyczną a wystąpieniem nadciśnienia. Blair i współpracownicy stwierdzili, że osoby o niskiej sprawności fizycznej miały względne ryzyko rozwoju nadciśnienia na poziomie 1.5 w porównaniu z osobami o wysokiej sprawności fizycznej, po kontrolowaniu wieku, płci, wskaźnika masy ciała i ciśnienia krwi. Sawada i współpracownicy potwierdzili u mężczyzn z Japonii, że względne ryzyko nadciśnienia, po uwzględnieniu wieku, początkowego ciśnienia krwi, tkanki tłuszczowej i innych czynników zakłócających, było 1,9 razy wyższe w najmniej sprawnej fizycznie grupie w porównaniu z najbardziej sprawną grupą.
Wyższe poziomy aktywności fizycznej i większa sprawność fizyczna na początku są związane z mniejszą częstością występowania nadciśnienia u mężczyzn. Nieliczne badania nad kobietami i jedno badanie nad osobami czarnoskórymi nie wykazały istotnych związków jednak brak dużej ilości danych uniemożliwia jednoznaczne wnioski dotyczące roli płci i etniczności.
Trening a spoczynkowe ciśnienie krwi
Po opublikowaniu Stanowiska Amerykańskiego Kolegium Medycyny Sportowej (ACSM) z 1993 roku na temat aktywności fizycznej, sprawności i nadciśnienia tętniczego wpływ treningu wytrzymałościowego na spoczynkowe ciśnienie był przedmiotem wielu meta-analiz randomizowanych badan. Większość uczestników badań to mężczyźni, a średni wiek różnych grup badawczych wahał się od 18 do 79 lat. Czas trwania treningu obejmował 4–52 tygodni. Częstotliwość treningu wynosiła od jednej do siedmiu sesji tygodniowo, ale około dwie trzecie programów treningowych obejmowało trzy sesje tygodniowo. Z nielicznymi wyjątkami, każda sesja ćwiczeń trwała od 30 do 60 minut. Ćwiczenia obejmowały chodzenie, jogging i bieganie w około dwóch trzecich badań oraz jazdę na rowerze w około połowie. Kilka badań stosowało inne ćwiczenia aerobowe. Średnia intensywność treningu w różnych grupach wahała się od ~30 do 90% VO2max rezerwy. Wszystkie meta-analizy wykazały, że ciśnienie tętnicze znacząco obniża się w odpowiedzi na trening fizyczny. Jednak wpływ treningu na ciśnienie był dość zróżnicowany w poszczególnych badaniach, co może odzwierciedlać różnice w cechach demograficznych, charakterystykach programów treningowych i ograniczeniach w ocenie ciśnienia tętniczego.
W ostatnich meta-analizach, które obejmowały 29, 44 i 54 randomizowane badania niezależnie od początkowego ciśnienia tętniczego uczestników, średnie obniżenie na skutek treningu wyniosło 4,7/3,1 mm Hg, 3,4/2,4 mm Hg i 3,8/2,8 mm Hg. W 16 z 68 grup badawczych, w których średnie początkowe ciśnienie mieściło się w zakresie nadciśnieniowym (SBP ≥ 140 lub DBP ≥ 90 mm Hg), średnie ważone obniżenie ciśnienia po uwzględnieniu obserwacji kontrolnych i ważeniu wielkości badania, było znaczące i wynosiło średnio 7,4/5,8 mm Hg. Redukcja ciśnienia była również znacząca i wynosiła średnio 2,6/1,8 mm Hg w 52 grupach badawczych, w których początkowe ciśnienie było normalne. Kelley i współpracownicy stwierdzili znacząco większe absolutne redukcje spoczynkowego ciśnienia u dorosłych z nadciśnieniem (6/5 mm Hg) w porównaniu do osób z prawidłowym ciśnieniem (2/1 mm Hg), a gdy normotensyjni i nadciśnieniowi uczestnicy stosowali ten sam program treningowy, obniżenie było największe u osób z nadciśnieniem. W odniesieniu do charakterystyki programu treningowego, w tych meta-analizach stwierdzono jedynie minimalny lub brak wpływu częstotliwości ćwiczeń, rodzaju i czasu trwania treningu na wielkość efektu.
Kurkumina z piperyną od Apollo’s Hegemony – suplement o charakterze przeciwzapalnym – KUP TUTAJ
Nagły wpływ aktywności fizycznej
Kraul i współpracownicy jako pierwsi zgłosili natychmiastowe obniżenie ciśnienia krwi po ćwiczeniach o charakterze dynamicznym. Około 20 lat później Fitzgerald przypadkowo odkrył, że bieganie obniżało jego podwyższone ciśnienie krwi do zakresów normotensyjnych na 4–10 godzin po zakończeniu biegu. Ze względu na rosnące dowody na natychmiastowe i utrzymujące się obniżenie ciśnienia krwi po sesji ćwiczeń wytrzymałościowych, Kenney i Seals nazwali spadek ciśnienia tętniczego po sesji ćwiczeń dynamicznych jako hipotonię po wysiłkową.
Hipotonia powysiłkowa występuje u osób zarówno z prawidłowym ciśnieniem krwi i nadciśnieniem tętniczym. Gdy ciśnienie krwi jest mierzone swobodnie w laboratorium, ciśnienie skurczowe i rozkurczowe są zmniejszone średnio o 15 i 4 mm Hg odpowiednio, z wartości wyjściowej 147/94 mm Hg na kilka godzin po sesji ćwiczeń. Te nagłe, mediowane przez ćwiczenia spadki ciśnienia krwi są klinicznie istotne, oferując wielu osobom z nadciśnieniem korzyści zdrowotne związane z przejściowym obniżeniem ciśnienia krwi w ciągu dnia, kiedy ciśnienie krwi jest zazwyczaj najwyższe.
Początkowe stanowisko ACSM dotyczące ćwiczeń i nadciśnienia nie komentowało zjawiska hipotonii powysiłkowej ze względu na ograniczone informacje. W tamtym czasie wielkość tego zjawiska wydawała się mniejsza w kilku badaniach używających ambulatoryjnego monitorowania ciśnienia krwi w porównaniu do tych, które używały swobodnych pomiarów ciśnienia krwi, jednakże mniejsze spadki ciśnienia mogą mieć większe znaczenie kliniczne, ponieważ ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia krwi jest bardziej wiarygodnym wskaźnikiem prognostycznym. Ponadto, ambulatoryjne monitorowanie obejmuje wiele seryjnych pomiarów, które lepiej odzwierciedlają ciśnienie krwi, jakie osoba utrzymuje podczas codziennych aktywności. Co więcej, ta technologia eliminuje wiele problemów związanych z klinicznymi pomiarami, takich jak błąd obserwatora i zjawisko białego fartucha.
Jak podejrzewano, nowsze badania wykorzystujące ambulatoryjne monitorowanie ciśnienia krwi wykazały, że średnie dzienne redukcje ciśnienia skurczowego wynoszą około 5 mm Hg lub o 40% mniej niż te raportowane przez swobodne oceny jednakże redukcje ciśnienia rozkurczowego były podobne do wartości w swobodnych pomiarach dorosłych z nadciśnieniem. Stwierdzono, że hipotonia powysiłkowa utrzymuje się do 22 godzin po sesji ćwiczeń. Zmienną, która w największym stopniu przyczynia się do zmiany ciśnienia krwi po ćwiczeniach, wydaje się być wartość wyjściowa. Najwyraźniej ćwiczenia działają najlepiej dla tych, którzy mają wyższe ciśnienie krwi, jednakże wymagana jest dalsza praca, aby lepiej scharakteryzować osoby, które odnoszą największe korzyści z ćwiczeń.
Brakuje badań zaprojektowanych w celu porównania wpływu różnych elementów ćwiczeń na hipotonię wysiłkową takich jak typ, czas trwania i intensywnośc. To czy dłuższy czas trwania lub bardziej intensywne ćwiczenia wywołają hipotonię w większym lub mniejszym stopniu, nie jest obecnie znane.
Warto wspomnieć, że Pescatello i Kulikowich przeanalizowali badania dotyczące nagłych i przewlekłych ćwiczeń wytrzymałościowych z wykorzystaniem ambulatoryjnego monitorowania ciśnienia krwi, aby zdobyć wgląd w to, dlaczego ćwiczenia nie obniżają ciśnienia krwi u około 25% osób z nadciśnieniem. Badania dotyczące ćwiczeń z ambulatoryjnym monitorowaniem ciśnienia krwi ujawniły ważne kwestie metodologiczne, które powinny być uwzględnione w przyszłych badaniach nad hipotonią wysiłkową. Obejmują one: wystarczająco dużą wielkość próby, aby wykryć mniejsze spadki ciśnienia krwi obserwowane przy ambulatoryjnym w porównaniu ze swobodnym monitorowaniu ciśnienia krwi, integrację okresu wyjściowego w celu stabilizacji ciśnienia krwi przed ćwiczeniami i sesję kontrolną odpoczynku w celu dostosowania się do efektów placebo, spójność w czasie pomiarów ciśnienia krwi, aby uwzględnić zmienność dobową oraz wielokrotne oceny ciśnienia krwi przed eksperymentem, najlepiej z ambulatoryjnym monitorowaniem ciśnienia krwi, aby uwzględnić chwiejny charakter nadciśnienia.
Wpływ treningu oporowego na nadciśnienie tętnicze
Randomizowane badania nad wpływem przewlekłego koncentrycznego i ekscentrycznego treningu oporowego na spoczynkowe ciśnienie krwi u dorosłych przyniosły sprzeczne wyniki. Niedawna metaanaliza obejmująca 320 mężczyzn i kobiet (182 ćwiczących, 138 w grupie kontrolnej) również badała wpływ przewlekłego treningu oporowego na spoczynkowe ciśnienie krwi u dorosłych z normotensją i nadciśnieniem. Programy treningu oporowego były zgodne z wytycznymi zalecanymi przez ACSM. Statystycznie istotne spadki, wynoszące około 3 mm Hg, odnotowano zarówno dla spoczynkowego ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego w wyniku progresywnego treningu oporowego. Te spadki były równoważne redukcjom o około 2 i 4% odpowiednio dla spoczynkowego ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. Chociaż te skromne zmiany mogą nie być istotne z klinicznego punktu widzenia, szacuje się, że redukcja średniego ciśnienia skurczowego o zaledwie 3 mm Hg w populacji może zmniejszyć ryzyko choroby wieńcowej o 5–9%, udaru o 8–14% i śmiertelności z wszystkich przyczyn o 4%. Brak dostępnych danych na temat wpływu treningu oporowego na ambulatoryjne ciśnienie krwi wymaga dalszych badań, ponieważ może to być bardziej miarodajny wskaźnik przyszłej zachorowalności i śmiertelności z powodu chorób układu krążenia.
Do tej pory przeprowadzono tylko dwa randomizowane badania obejmujące dorosłych ze spoczynkowym ciśnieniem rozkurczowym w zakresie 80-90 mm Hg, które badały wpływ treningu statycznego (izometrycznego) na spoczynkowe ciśnienie krwi. W jednym z badań spoczynkowe ciśnienie skurczowe zostało obniżone średnio o około 13 mm Hg, a spoczynkowe rozkurczowe o około 15 mm Hg w wyniku czterech 2-minutowych izometrycznych skurczów ręki wykonywanych 3 razy w tygodniu przez 8 tygodni. Skurcze były wykonywane przy 30% maksymalnego wysiłku z 3-minutowymi przerwami między skurczami. W drugim badaniu, składającym się z czterech skurczów przy 50% maksymalnego wysiłku utrzymywanych przez 45 sekund z 1-minutową przerwą między skurczami, wykonywanych 5 razy w tygodniu przez 5 tygodni, odnotowano statystycznie istotne spadki o około 10 i 9 mm Hg odpowiednio dla spoczynkowego ciśnienia skurczowego i rozkurczowego.
Dwa nierandomizowane badania sprawdzały wpływ ćwiczeń statycznych na spoczynkowe ciśnienie skurczowe i rozkurczowe u dorosłych z normotensją i nadciśnieniem. Kiveloff i Huber odnotowali znaczące spadki w zakresie od 16 do 43 mm Hg w spoczynkowym ciśmieniu skurczowym i od 2 do 24 mm Hg w spoczynkowym ciśnieniu rozkurczowym w wyniku 5-8 tygodni ćwiczeń izometrycznych (6-sekundowe skurcze dla wszystkich dużych grup mięśniowych, 3 razy dziennie, 5 razy w tygodniu) u dorosłych z nadciśnieniem. Nie odnotowano istotnych spadków u osób z normotensją. Niestety, nie zgłoszono danych dotyczących grup kontrolnych ani dla osób z normotensją, ani z nadciśnieniem.
Niedawno, dobrze kontrolowane badanie przeprowadzone przez Raya i Carrasco badało wpływ czterech 3-minutowych sesji izometrycznych ćwiczeń ręki przy 30% maksymalnego dobrowolnego skurczu wykonywanych 4 razy w tygodniu przez 5 tygodni u dorosłych z prawidłowym ciśnieniem. Statystycznie istotne spadki wynoszące około 5 mm Hg odnotowano dla spoczynkowego ciśnienia rozkurczowego, bez statystycznie istotnych spadków dla spoczynkowego ciśnienia skurczowego. Ze względu na niedobór dostępnych badań, potrzebne są dodatkowe randomizowane badania w celu zbadania wpływu ćwiczeń statycznych na spoczynkowe i ambulatoryjne ciśnienie tętnicze krwi. Ograniczone dostępne dowody sugerują, że ćwiczenia statyczne obniżają ciśnienie krwi u dorosłych z podwyższonym ciśnieniem.
Nagły wpływ treningu oporowego
Trzy badania obserwacyjne badały nagłe efekty ćwiczeń oporowych na ciśnienie krwi. Hill i współpracownicy badali wpływ 11–18 minut ćwiczeń oporowych na ciśnienie krwi po sesji treningowej. Statystycznie istotny spadek ciśnienia rozkurczowego zaobserwowano do 1 godziny po sesji, natomiast nie odnotowano statystycznie istotnych spadków dla spoczynkowego ciśnienia skurczowego. O’Connor i współautorzy badali wpływ 30 minut ćwiczeń oporowych na ambulatoryjne ciśnienie krwi u kobiet do 2 godzin po sesji treningu. Chociaż nie odnotowano statystycznie istotnych zmian dla spoczynkowego ciśnienia rozkurczowego, zaobserwowano istotne podwyższenie ciśnienia skurczowego po 1 i 15 minutach po sesji o intensywności 80% oraz po 1 minucie po sesji o intensywności 60%.
Niedawno, Roltsch i współpracownicy badali reakcję ambulatoryjnego ciśnienia krwi do 24 godzin po ćwiczeniach oporowych u siedzących, wytrenowanych wytrzymałościowo oraz wytrenowanych siłowo mężczyzn i kobiet. Ambulatoryjne ciśnienie krwi oceniano również u tych samych osób po 48 godzinach bez ćwiczeń. Sesja ćwiczeniowa składała się z dwóch serii ćwiczeń na 12 maszynach z 60-sekundowymi przerwami między seriami. Nie odnotowano statystycznie istotnych różnic w ambulatoryjnym ciśnieniu krwi wśród grup. Ograniczone dowody sugerują, że ćwiczenia oporowe mają niewielki wpływ na ciśnienie krwi do 24 godzin po sesji ćwiczeniowej.
Podsumowanie
Od lat 70. XX wieku odnotowano znaczące postępy w leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, jednak nadciśnienie tętnicze pozostaje poważnym problemem zdrowotnym. Mimo wzrostu powszechności nadciśnienia, świadomość tej choroby i skuteczność jej kontroli są niewystarczające. Wzrost ciśnienia o 20/10 mm Hg podwaja ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Klasyfikacja „przednadciśnienia” podkreśla znaczenie prewencji poprzez zdrowy styl życia, co zalecają m.in. WHO i Europejskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego.
Nadciśnienie zwiększa ryzyko zgonów z powodu różnych chorób sercowo-naczyniowych, udarów, choroby wieńcowej, niewydolności serca, choroby tętnic obwodowych i niewydolności nerek. Terapia farmakologiczna znacznie zmniejsza śmiertelność i ryzyko powikłań, choć wielu pacjentów nie jest odpowiednio leczonych. Trening fizyczny, zarówno wytrzymałościowy jak i oporowy, jest skuteczny w obniżaniu ciśnienia krwi, zwłaszcza u osób z nadciśnieniem. Badania wykazują, że intensywna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko nadciśnienia, szczególnie u mężczyzn, podczas gdy wyniki dla kobiet są mniej jednoznaczne. Hipotonia powysiłkowa, czyli spadek ciśnienia po ćwiczeniach, przynosi korzyści zdrowotne, utrzymując niższe ciśnienie przez kilka godzin po aktywności fizycznej. Potrzebne są dalsze badania, aby lepiej zrozumieć wpływ różnych rodzajów treningu na ciśnienie krwi i określić najbardziej skuteczne metody prewencji i leczenia nadciśnienia.
Bibliografia:
ABBOUD, F. M. The sympathetic system in hypertension: State- of-the-art review. Hypertens. 4:208–225, 1982.
AKINPELU, A. O. Responses of the African hypertensive to exer- cise training: preliminary observations. J. Hum. Hypertens. 4:74–76, 1990.
ALBRIGHT, A., M. FRANZ,G.HORNSBY, et al. American College of Sports Medicine position stand: exercise and Type 2 diabetes. Med. Sci. Sports Exerc. 32:1345–1360, 2000.
ALLEN, D. H., I. B. PUDDEY,A.R.MORTON, and L. J. BEILIN.A controlled study of the effects of aerobic exercise on antihyper- tensive drug requirements of essential hypertensive patients in the general practice setting. Clin. Exp. Pharmacol. Physiol. 18: 279–282, 1991.
BARON, A. D., G. BRECHTEL-HOOK,A.JOHNSON, and D. HARDIN. Skeletal muscle blood flow. A possible link between insulin resistance and blood pressure. Hypertens. 21:129–135, 1993.
BELLES,D.R. The Benefits of Circuit Weight Training in Law Enforcement Personnel. Gainesville, FL: University of Florida, 1989.
FRANKLIN, B. A., M. H. WHALEY, and E. T. HOWLEY (Eds.). ACSM’s Guidelines for Exercise Testing and Prescription, 6th Ed. Baltimore: Lippincott Williams & Wilkins, 2000.
FRANKLIN, P. J., D. J. GREEN, and N. T. CABLE. The influence of thermoregulatory mechanisms on post-exercise hypotension in humans. J. Physiol. 470:231–241, 1993.
BENETOS, A., A. RUDNICKI,M.SAFAR, and L. GUIZE. Pulse pres- sure and cardiovascular mortality in normotensive and hyperten- sive subjects. Hypertens. 32:560–564, 1998.
COLLINS, H. L., and S. E. DICARLO. Attenuation of postexertional hypotension by cardiac afferent blockade. Am. J. Physiol. 265: H1179–H1183, 1993.
COLLINS, H. L., D. W. RODENBAUGH, and S. E. DICARLO. Central blockade of vasopressin V(1) receptors attenuates postexercise hypotension. Am. J. Physiol. Regul. Integr. Comp. Physiol. 281: R375–380, 2001.
FORJAZ, C. L. M., D. F. SANTAELLA,L.O.REZENDE,A.C.P. BARRETTO, and C. E. NEGRˆAO. Exercise duration determines the magnitude and duration of post-exercise hypotension. Arq. Bras. Cardiol. 70:99–104, 1998.
FORJAZ, C. L., Y. MATSUDAIRA,F.B.RODRIGUES,N.NUMES, and C. E. NEGRˆAO. Post-exercise changes in blood pressure, heart rate and rate pressure product at different exercise intensities in normotensive humans. Braz. J. Med. Biol. Res. 31:1247–1255, 1998.
FORJAZ, C. L., D. F. SANTAELLA,L.O.REZENDE,A.C.BARRETTO, and C. E. NEGRˆAO. Effect of exercise duration on the magnitude and duration of post-exercise hypotension. Arq. Bras. Cardiol. 70:99–104, 1998.
FORTMANN, S. P., W. L. HASKELL,P.D.WOOD, and THE STANFORD WEIGHT CONTROL PROJECT TEAM. Effects of weight loss on clinic and ambulatory blood pressure in normotensive men. Am. J. Cardiol. 62:89–93, 1988.
FRANKLIN, S. S., S. A. KHAN,N.D.WONG,M.G.LARSON, and D. LEVY. Is pulse pressure useful in predicting coronary heart dis- ease? The Framingham Heart Study. Circulation 100:354–360, 1999.
HIGASHI, Y., S. SASAKI, S. KURISU, et al. Regular aerobic exercise augments endothelium dependent vascular relaxation in normotensive as well as hypertensive subjects: role of endotheliumderived nitric oxide. Circulation 100:1194–1202, 1999.
