Zdjęcie: Kelly Sikkema, Unsplash
Białko serwatkowe (WP), kluczowy składnik białek mlecznych, zyskało ogromną popularność ze względu na jego rzekome korzyści w budowaniu mięśni i zarządzaniu wagą. Jednakże zwiększone spożycie tego białka wywołało obawy co do potencjalnych konsekwencji zdrowotnych, którymi niniejsza recenzja ma się zająć. Charakterystyka WP może różnić się w zależności od wielu czynników, takich jak metoda wytrącania kazeiny, warunki przechowywania, obróbka cieplna i inne zmienne. Białko serwatkowe jest często poddawane różnym procesom przetwarzania, w tym ultra- i/lub mikrofiltracji lub wymiany jonowej, co prowadzi do powstania izolatu białka serwatkowego (zawierającego 90–95% białka, minimalną zawartość tłuszczu, laktozy i minerałów), białka serwatkowego hydrolizowanego w celu uzyskania łatwiejszego wchłaniania i mniejszych reakcji antygenowych oraz koncentratu białka serwatkowego (z zawartością białka w zakresie od 20% do 85%, wraz z zmiennymi ilościami tłuszczu, laktozy i minerałów).
Suplementacja białkiem serwatkowym (WP) zdobyła znaczącą uwagę w dziedzinie zdrowia i sportu. Sportowcy często sięgają po WP, starając się poprawić masę mięśniową, siłę lub skład ciała. Właściwości odżywcze i fizjologiczne suplementacji WP oraz jej wpływ na skład ciała i wydolność są szeroko badane, ale wyniki nie zawsze są spójne z powodu braku standaryzacji badań pod względem próbek, używanych testów, czasu trwania, ilości lub rodzaju suplementów białkowych i innych czynników.
Numerowe badania szczegółowo zbadano wpływ suplementacji WP w sporcie. Te badania doprowadziły do sformułowania szeroko akceptowanych zaleceń dotyczących stosowania WP w kontekście sportowym. Metaanaliza Daviesa et al., wykazała, że suplementacja WP ma niewielki do średniego efekt ergogenny na poprawę funkcji mięśniowej po treningu wytrzymałościowym, jednak mniej niż połowa włączonych badań zgłosiła ogólny korzystny efekt. Warto zauważyć, że czas i dawkowanie spożycia WP odgrywają kluczową rolę w maksymalizacji korzyści dla sportowców. Suplementacja przed i po treningu wykazała istotny wpływ na regenerację i wzrost mięśni. Na przykład Kim et al. wykazali, że spożycie białka serwatkowego bezpośrednio przed lub po sesji treningowej istotnie zwiększa syntezę białka mięśniowego (MPS). Ponadto ilość spożywanego WP jest istotna, przy czym badania sugerują optymalny zakres dawek, aby maksymalizować regenerację i wzrost mięśni bez efektów niepożądanych. Naclerio i Seijo dostarczają wskazówek dotyczących idealnej ilości spożycia WP dla sportowców w celu ułatwienia naprawy i wzrostu mięśni po treningu. Inne badania donoszą o poprawach w masie mięśniowej, sile, wydolności oraz skróceniu czasów regeneracji i poprawie składu ciała, zwłaszcza jeśli spożycie doustne jest połączone z treningiem siłowym, podczas gdy inne wyniki nie są zgodne. Kluczowym aminokwasem stymulującym MPS jest leucyna, a jej obecność w WP jest prawdopodobnie głównym czynnikiem przyczyniającym się do skuteczności WP w stymulowaniu MPS w porównaniu do innych suplementów białkowych, takich jak soja czy kazeina.
Niewiele wiadomo o skutkach ubocznych i możliwych długoterminowych negatywnych konsekwencjach suplementacji WP. Podniesiono wątpliwości szczególnie dotyczące efektów chronicznego stosowania, w dużych dawkach przez osoby mało aktywne, na funkcję wątroby i nerek. Jednak te wątpliwości nie są podzielane przez wszystkich badaczy, którzy obalili wcześniejsze wnioski. Podniesiono również inne obawy dotyczące możliwości wystąpienia reakcji alergicznych na WP lub objawów nietolerancji laktozy. Nadmierna suplementacja WP może przyczyniać się do nadmiernego spożycia białka zwierzęcego w diecie, zwiększając potencjalne ryzyko stanów związanych ze zdrowiem, takich jak cukrzyca typu 2 (T2DM).
Spożycie WP, zwłaszcza w nadmiernych ilościach, może wpływać na rozwój T2DM poprzez kilka mechanizmów fizjologicznych. Po pierwsze, wysoka zawartość aminokwasów rozgałęzionych (BCAA) w WP może prowadzić do oporności na insulinę, kluczowego czynnika w rozwoju T2DM. Wynika to z faktu, że BCAA, zwłaszcza leucyna, mogą aktywować szlak mammalian target of rapamycin (mTOR), który odgrywa kluczową rolę w sygnalizacji insuliny i homeostazie glukozy. Przewlekłe aktywowanie tego szlaku wiąże się z upośledzoną sygnalizacją insuliny i zmniejszonym wychwytem glukozy przez komórki mięśniowe, przyczyniając się do hiperglikemii. Ponadto nadmierne spożycie białka może zwiększyć zapotrzebowanie trzustki na insulinę, co potencjalnie prowadzi do dysfunkcji komórek beta z czasem. Ponadto szybka trawienie i wchłanianie WP prowadzą do szybkiego i znacznego wzrostu poziomu aminokwasów i insuliny we krwi, co potencjalnie prowadzi do desensytyzacji receptorów insulinowych i przyczynia się do oporności na insulinę.
Wątroba
Wątroba odgrywa fundamentalną rolę w metabolizmie białka, będąc głównym miejscem w organizmie, gdzie są przetwarzane aminokwasy wprowadzane egzogenicznie oraz produkowane endogenicznie. Wątroba może wykorzystywać aminokwasy do celów energetycznych (glukoneogenezy) lub do syntezy nowych białek. Produktem ubocznym degradacji aminokwasów wykorzystanych do celów energetycznych w wątrobie jest substancja zwana mocznikiem, który następnie jest filtrowany przez nerki i później wydalany. Choć niektóre badania sugerują, że zwiększone spożycie białka może prowadzić do długoterminowego uszkodzenia funkcji wątroby, dostępne są niewielkie dowody z badań na ludziach, takie jak stwierdzenie podwyższenia poziomu enzymów wątrobowych i kreatyniny we krwi u osób przyjmujących stale leki, oraz wykazanie zmian w funkcji wątroby i nerek spowodowanych suplementacją białkiem, co było bardziej widoczne w warunkach siedzących, podczas gdy trening siłowy wydaje się mieć pewne działanie ochronne, ograniczając skutki. Działanie ochronne aktywności fizycznej przed uszkodzeniem wątroby wydaje się zgodne z badaniami przedklinicznymi na szczurach, ponieważ wykazano, że długoterminowa suplementacja białkiem prowadziła do podwyższonych poziomów toksyczności wątroby, sygnałów apoptotycznych i stanu zapalnego u szczurów nieaktywnych fizycznie. Ponadto badanie z suplementacją białkiem wykazało wyższe poziomy oksydacyjnego stresu wątroby w porównaniu z grupą szczurów nie suplementowanych. Hipoteza zakłada, że w obecności aktywności fizycznej więcej aminokwasów jest przyniesionych do mięśni w celu syntezy białek, a mniejsza ilość jest następnie pobierana przez wątrobę. Z kolei niektóre badania wspierają korzystne działanie białka serwatkowego na wątrobę, zwłaszcza w przypadku istniejącego schorzenia. Stwierdzono, że suplementacja białkiem była związana z poprawą stanu patologicznego i stresu oksydacyjnego wątroby w przypadku NASH. Te sprzeczne wyniki sugerują, że podczas gdy białko serwatkowe może być korzystne w pewnych warunkach, jego nieselektywne stosowanie bez wskazań lub konkretnych wskazań, zwłaszcza u osób siedzących, może stanowić ryzyko dla zdrowia wątroby.
Nerki
Degradacja aminokwasów prowadzi do produkcji związków azotowych, które muszą być wydalane przez nerki poprzez produkcję i wydzielanie mocznika. Im większe spożycie białka w diecie, tym większa produkcja mocznika w celu eliminacji nadmiaru azotu, co wiąże się z wyższą aktywnością filtracyjną na poziomie nerek. Według Aparicio et al., długotrwała wysokobiałkowa dieta (powiązana z suplementacją białkiem serwatkowym) prowadzi do zwiększenia masy nerek i wydalania wapnia z moczem, co może być wstępnymi objawami zaburzonej funkcji nerek i uszkodzeń. Efekty te wydają się być bardziej zauważalne w połączeniu ze stylem życia siedzącym. Zmiany w stężeniach AST i produkcji mocznika, które są alarmami możliwej zaburzonej funkcji nerek i wątroby, wydają się być szczególnie powszechne w środowisku siłowni wśród osób twierdzących, że często korzystają z suplementów białkowych. Jednakże niektórzy autorzy twierdzą, że wzrost aktywności nerek spowodowany wysokobiałkową dietą może być również postrzegany jako prosta odpowiedź adaptacyjna, niekoniecznie związana z uszkodzeniem nerek. Brakuje naukowych dowodów potwierdzających, że wysokobiałkowa dieta może prowadzić do przewlekłej choroby nerek u zdrowych osób. Warto zwrócić szczególną uwagę na stosowanie białka serwatkowego u osób z nefrolitiazą, ponieważ niektóre badania pokazują, że wysokobiałkowa dieta może być związana z zmianami parametrów litogenności (takich jak wapń w moczu) z tendencją do tworzenia się kamieni nerkowych. Obecnie wytyczne żywieniowe zalecają ograniczenie spożycia białka, zwłaszcza białek zwierzęcych, w przypadku rozpoznania kamieni nerkowych.
Innym zagadnieniem, na które należy zwrócić uwagę, jest przypadki osób poddawanych chronicznym terapiom lekowym, które mogą wpływać na funkcję nerek lub wątroby. Faktycznie, wśród 50 uczestników stosujących profilaktykę przedekspozycyjną na HIV dzięki codziennemu stosowaniu fumaranu tenofowiru/emtrycytabiny, należących do społeczności wysokiego ryzyka związanego z HIV, 12% (trzy osoby) stosujących suplementy, głównie białko serwatkowe, kreatynę lub sterydy anaboliczne, miało podwyższony poziom kreatyniny we krwi, podczas gdy 8% (dwie osoby) miało podwyższone poziomy ALT/AST stopnia 3–4 w porównaniu z osobami niekorzystającymi z suplementów. Implikacje tych wyników są istotne, podkreślając konieczność ostrożnego rozważenia suplementacji białkiem serwatkowym, zwłaszcza u osób z istniejącymi schorzeniami nerek lub stosujących leki przewlekle.
Trądzik
Trądzik jest spowodowany nadmierną produkcją łoju przez gruczoły łojowe, co prowadzi do powstawania grudek i krostek na skórze, szczególnie w okolicach twarzy. Oprócz czynników genetycznych i hormonalnych, żywienie stanowi decydujący czynnik w jego powstawaniu, zwłaszcza spożycie mleka i produktów mlecznych, w tym białka serwatkowego. Faktycznie, te produkty wywołują wzrost produkcji IGF-1, co skutkuje proliferacją komórek w skórze, nadmierną produkcją łoju i pojawieniem się trądziku. Mniejsze spożycie mleka i produktów mlecznych insulinotropowych może prowadzić do mniejszej częstości występowania tej patologii. Żywienie odgrywa kluczową rolę nie tylko w powstawaniu trądziku, ale także w zapobieganiu jego pogorszeniu. W szczególności tłuste produkty, takie jak produkty mleczne, pogarszają jego przebieg, podczas gdy owoce i warzywa pomagają poprawić jego stan. Produkty o wysokim indeksie glikemicznym również stanowią czynnik przyczyniający się do wystąpienia trądziku, obok płci i pochodzenia etnicznego. Badanie przeprowadzone wśród osób uczęszczających na siłownię wykazało, że częstość i nasilenie trądziku wzrasta w miarę trwania stosowania suplementów białkowych. Ten sam fenomen wydaje się wynikać z badań na zdrowych dorosłych, u których pojawił się trądzik po rozpoczęciu stosowania białka serwatkowego. Wyniki te pokrywają się z tymi podkreślonymi w innym raporcie. Wydaje się również, że zawieszenie suplementacji białkiem jest konieczne, aby uzyskać znaczną poprawę obrazu patologicznego, podczas gdy samo leczenie farmakologiczne okazuje się niewystarczające. Należy również zwrócić szczególną uwagę na problem substancji zabronionych, takich jak sterydy anaboliczne, które często mogą być ukryte w powszechnych suplementach białkowych i być przyjmowane bez wiedzy konsumenta. Androgeny są w rzeczywistości jednym z głównych czynników odpowiedzialnych za hipertrofię gruczołów łojowych i związane z tym zwiększone wydzielanie łoju. Biorąc pod uwagę silne powiązanie między białkiem serwatkowym a trądzikiem, zwłaszcza w określonych grupach demograficznych, konieczne są dalsze badania w celu ustalenia ostatecznych związków przyczynowo-skutkowych.
Clear skin na pomoc przy trądziku – KUP TUTAJ
Układ pokarmowy
Według badania przeprowadzonego przez Moreno-Perez et al. (2018), suplementacja białkiem serwatkowym, pomimo braku zmian w pH i zawartości amoniaku w kale, może powodować zaburzenie stężeń bakteryjnych z zwiększeniem fylum Bacteroidetes, co potencjalnie negatywnie wpływa na mikrobiotę, gdyż może być związane z zwiększonym stanem zapalnym i otyłością. Jednakże Meddah et al. (2001) eksperymentalnie wykazali możliwe pozytywne działanie białka serwatkowego w jelicie, gdyż zmniejsza ono stężenie bakterii Bacteroides fragilis i zwiększa produkcję kwasów tłuszczowych o krótkim łańcuchu. Te wyniki potwierdzono również w badaniu Zhou et al. (2022), według których suplementacja białkiem jest związana z poprawą stężeń bakteryjnych w jelicie (zwiększenie Lactobacillus i redukcja Helicobacter), zmniejszeniem stresu oksydacyjnego oraz potencjalnym spowolnieniem procesów starzenia się. Sanchez-Moya et al. (2017) potwierdzają prebiotyczne i korzystne działanie na mikrobiotę jelitową, polegające na zwiększeniu stężeń Bifidobacterium i Lactobacillus oraz zwiększonej produkcji kwasów tłuszczowych o krótkim łańcuchu, wspierając również ich możliwe działanie zapobiegające otyłości. Ponadto białko serwatkowe wydaje się wspomagać prawidłowy rozwój mikrobioty jelitowej u niemowląt oraz zapobiegać występowaniu Escherichia coli. Podobnie, białka grochu, takie jak białko serwatkowe, wydają się również wywierać istotne korzystne działanie na mikrobiotę jelitową pod względem stężenia gatunków bakteryjnych i produkcji kwasów tłuszczowych o krótkim łańcuchu. Te badania wskazują na złożone oddziaływanie suplementacji białkiem serwatkowym na zdrowie jelitowe, sugerując zarówno korzystne, jak i potencjalnie niekorzystne skutki w zależności od indywidualnych warunków.
Maślan sodu – wsparcie przewodu pokarmowego przy dietach wysokobiałkowych, ale także IBS – KUP TUTAJ
Zachowanie
Aminokwas tryptofan, obficie zawarty w białkach pochodzenia zwierzęcego, jest głównym prekursorem syntezy serotoniny, neuroprzekaźnika zaangażowanego w regulację nastroju. Nawyki żywieniowe są w stanie wpływać na produkcję serotoniny, a co za tym idzie, nastrój. Posiłki bogate w węglowodany, zwłaszcza te o wysokim indeksie glikemicznym, silnie stymulują jej produkcję. Serotonina wpływa na nastrój, redukując uczucie niepokoju, agresji i depresji. Niektórzy autorzy argumentują, że wysokie spożycie białka, szczególnie pochodzenia zwierzęcego lub białek serwatkowych, determinuje większą dostępność BCAA (aminokwasów rozgałęzionych) w nich zawartych; wydają się one być w stanie utrudniać przepuszczanie tryptofanu przez barierę krew-mózg, zmniejszając jego dostępność i w konsekwencji produkcję serotoniny. Faktycznie, wydaje się, że u kulturystów, znanych z typowo wysokiej diety białkowej i częstego stosowania suplementów białkowych, wyrażanie złości jest wyższe niż w populacji ogólnej. W przeciwieństwie do tego, niektórzy autorzy wykazali, że posiłki o wysokiej zawartości leucyny (obficie występującej w białkach serwatkowych) są w stanie zmniejszyć odczuwanie zmęczenia i wyrażanie złości, jak również poprawić regenerację i wydajność. Białka serwatkowe charakteryzują się również wysoką zawartością alfa-laktoalbuminy, bogatej w tryptofan, którego wkład wydaje się być związany z większą dostępnością tego aminokwasu, a w konsekwencji większą synteza serotoniny i korzystne efekty na nastrój. Ten fenomen potwierdzono w badaniu przeprowadzonym przez Orosco et al. (2004), którzy wykazali, że podawanie alfa-laktoalbuminy myszom eksperymentalnym wiąże się z efektami anksjolitycznymi i nagradzającymi. Zwiększona produkcja serotoniny, spowodowana spożyciem alfa-laktoalbuminy, prowadzi również do poprawy jakości snu, co przynosi korzyści w zakresie nastroju i wydajności poznawczej w następnym dniu. Markus et al. (2002, 2000) również wykazali jej zdolność do zmniejszania percepcji stresu, zmniejszania uczucia depresji i prowadzenia do lepszej wydajności poznawczej pod wpływem stresu. Ostatnie badania również ujawniły pozytywny wpływ mleka i produktów mlecznych na spowolnienie spadku poznawczego w podeszłym wieku i zmniejszenie zachorowalności na patologie, takie jak choroba Alzheimera. Praca Kita et al. (2018) wykazała, że mleko i białka serwatkowe mogą korelować ze znaczną poprawą pamięci i uwagi u dorosłych. Pozorny wpływ białek serwatkowych na nastrój i zachowanie wskazuje na potrzebę prowadzenia dalszych badań dotyczących interakcji suplementacji białkami z czynnikami psychologicznymi i fizjologicznymi.
Kości
Obecnie osteoporoza jest patologią szczególnie interesującą z powodu starzenia się ludności na całym świecie, a liczba chorych stale rośnie. W przeszłości sądzono, że wysokobiałkowe diety (szczególnie z białkami pochodzenia zwierzęcego) i brak spożycia owoców i warzyw wiązały się z większym uwalnianiem wapnia z tkanki kostnej i następowym hiperkalciurią, predysponując do większego ryzyka osteoporozy. Niedawne badania przewartościowały to założenie, kwestionując istnienie związku między spożyciem mięsa a zwiększonym wydalaniem wapnia. Wręcz przeciwnie, wykazano, jak spożycie białek pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego jest niezbędne dla utrzymania masy mięśniowej i promowania wchłaniania wapnia jelitowego u osób starszych. Podobnie, jak wykazało badanie Zhu et al. (2011), nawet długotrwałe stosowanie białka serwatkowego jako suplementacji białkowej u kobiet w okresie menopauzy nie wydaje się korelować ze szybszym pogorszeniem się masy i siły kości. Podobne wyniki uzyskano również na laboratoryjnych szczurach. Dodatkowo potwierdzono, że spożycie białka wyższe niż zalecane normy i stosowanie białka serwatkowego u osób starszych są szczególnie przydatne w zapobieganiu sarkopenii i utrzymaniu masy mięśniowej, co jest istotne dla zmniejszenia ryzyka upadków. W tych pacjentach monitorowanie poziomu witaminy D w surowicy jest kluczowe, szczególnie u starszych osób z przewlekłymi bólami mięśniowo-szkieletowymi. Te wyniki przyczyniają się do coraz większej liczby dowodów, które kwestionują wcześniejsze założenia dotyczące spożycia białka a zdrowia kości, szczególnie u starzejącej się populacji.
Podsumowanie
Suplementacja białkiem serwatkowym (WP) zyskała popularność w dziedzinie zdrowia i sportu, przede wszystkim ze względu na potencjalne korzyści w budowaniu mięśni i zarządzaniu wagą. Jednakże istnieją obawy co do potencjalnych skutków ubocznych, które mogą wynikać z nadmiernego spożycia tego białka. Recenzja naukowa omawia różne aspekty suplementacji białkiem serwatkowym i jej potencjalne skutki zdrowotne. Badania nad wpływem suplementacji białkiem serwatkowym na sportowców wykazały pewne korzyści związane z poprawą funkcji mięśniowej, regeneracją oraz wzrostem masy mięśniowej. Jednakże istnieją również sprzeczne wyniki, a optymalna dawka i czas spożycia WP mogą mieć kluczowe znaczenie dla uzyskania korzyści bez skutków ubocznych.
W kontekście zdrowia wątroby i nerek, istnieją obawy co do możliwych szkodliwych skutków nadmiernego spożycia białka serwatkowego, szczególnie u osób mało aktywnych. Chociaż nie ma jednoznacznych dowodów na to, że suplementacja białkiem może prowadzić do przewlekłych schorzeń, konieczne jest zachowanie ostrożności, zwłaszcza u osób z istniejącymi problemami zdrowotnymi. Dodatkowo, istnieją doniesienia o potencjalnym wpływie suplementacji białkiem na różne aspekty zdrowia, takie jak trądzik, mikrobiota jelitowa, nastrój i zdrowie kości. Wiele badań sugeruje złożone oddziaływanie spożycia białka serwatkowego na organizm, z zarówno korzystnymi, jak i potencjalnie niekorzystnymi skutkami.
Bibliografia:
Tessari, P.; Kiwanuka, E.; Cristini, M.; Zaramella, M.; Enslen, M.; Zurlo, C.; Garcia-Rodenas, C. Slow versus fast proteins in the stimulation of beta-cell response and the activation of the entero-insular axis in type 2 diabetes. Diabetes Metab. Res. Rev. 2007, 23, 378–385.
Perrone, M.A.; Feola, A.; Pieri, M.; Donatucci, B.; Salimei, C.; Lombardo, M.; Perrone, A.; Parisi, A. The Effects of Reduced Physical Activity on the Lipid Profile in Patients with High Cardiovascular Risk during COVID-19 Lockdown. Int. J. Environ. Res. Public Health 2021, 18, 8858.
Lombardo, M.; Guseva, E.; Perrone, M.A.; Müller, A.; Rizzo, G.; Storz, M.A. Changes in Eating Habits and Physical Activity after COVID-19 Pandemic Lockdowns in Italy. Nutrients 2021, 13, 4522.
Baethge, C.; Goldbeck-Wood, S.; Mertens, S. SANRA-a scale for the quality assessment of narrative review articles. Res. Integr. Peer. Rev. 2019, 4, 5.
Chitapanarux, T.; Tienboon, P.; Pojchamarnwiputh, S.; Leelarungrayub, D. Open-labeled pilot study of cysteine-rich whey protein isolate supplementation for nonalcoholic steatohepatitis patients. J. Gastroenterol. Hepatol. 2009, 24, 1045–1050.
Cava, Edda, Elvira Padua, Diego Campaci, Marco Bernardi, Fares M. S. Muthanna, Massimiliano Caprio, and Mauro Lombardo. 2024. „Investigating the Health Implications of Whey Protein Consumption: A Narrative Review of Risks, Adverse Effects, and Associated Health Issues” Healthcare 12, no. 2: 246.
Zhu, K.; Meng, X.; Kerr, D.A.; Devine, A.; Solah, V.; Binns, C.W.; Prince, R.L. The effects of a two-year randomized, controlled trial of whey protein supplementation on bone structure, IGF-1, and urinary calcium excretion in older postmenopausal women. J. Bone Miner Res. 2011, 26, 2298–2306. [
Santos, J.F.S.; Maciel, F.H.S.; Menegetti, D. Consumption of protein supplements and anger expression in bodybuilders. Rev. Educ. Física/UEM 2011, 22, 623–635.
Simonart, T. Acne and whey protein supplementation among bodybuilders. Dermatology 2012, 225, 256–258.
Ghafoori, Z.; Tehrani, T.; Pont, L.; Benavente, F. Separation and characterization of bovine milk proteins by capillary electrophoresis-mass spectrometry. J. Sep. Sci. 2022, 45, 3614–3623.
Zhang, Y.; Min, L.; Zhang, S.; Zheng, N.; Li, D.; Sun, Z.; Wang, J. Proteomics Analysis Reveals Altered Nutrients in the Whey Proteins of Dairy Cow Milk with Different Thermal Treatments. Molecules 2021, 26, 4628.
Teixeira, F.J.; Santos, H.O.; Howell, S.L.; Pimentel, G.D. Whey protein in cancer therapy: A narrative review. Pharmacol. Res. 2019, 144, 245–256.
Naclerio, F.; Larumbe-Zabala, E. Effects of Whey Protein Alone or as Part of a Multi-ingredient Formulation on Strength, Fat-Free Mass, or Lean Body Mass in Resistance-Trained Individuals: A Meta-analysis. Sports Med. 2016, 46, 125–137.
