Photo by Brooke Lark on Unsplash
Żywność funkcjonalna stanowi jeden z najbardziej innowacyjnych i dynamicznie rozwijających się segmentów przemysłu spożywczego na świecie. W obliczu rosnącej świadomości konsumentów dotyczącej wpływu diety na zdrowie oraz zwiększonego zainteresowania profilaktyką chorób cywilizacyjnych, znaczenie żywności dostarczającej dodatkowych korzyści poza podstawową wartością odżywczą jest nie do przecenienia. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie teoretycznych podstaw koncepcji żywności funkcjonalnej, jej definicji, klasyfikacji oraz roli w promowaniu zdrowia i prewencji chorób.
Definicja i geneza pojęcia żywności funkcjonalnej
Trmin „żywność funkcjonalna” wywodzi się z Japonii, gdzie w latach 80. XX wieku zaczęto zwracać szczególną uwagę na produkty spożywcze mające korzystny wpływ na zdrowie poza dostarczaniem podstawowych składników odżywczych. W Japonii wprowadzono nawet specjalne regulacje prawne dla żywności określanej jako FOSHU (Foods for Specified Health Use). W Europie i Stanach Zjednoczonych pojęcie to zyskało na popularności w latach 90., choć do dziś nie istnieje jednolita, międzynarodowa definicja tego terminu.
Według Konsensusu Europejskiego, żywność funkcjonalna to taka, która „oprócz efektu odżywczego wywiera korzystny wpływ na jedną lub więcej funkcji organizmu w sposób udowodniony naukowo, poprawiając stan zdrowia i/lub zmniejszając ryzyko choroby”. Kluczowe jest tutaj naukowe potwierdzenie działania oraz fakt, że żywność ta jest spożywana w zwyczajowej formie, a nie jako suplement diety.
Żywność funkcjonalną można podzielić na kilka kategorii w zależności od mechanizmu działania, rodzaju składników bioaktywnych czy sposobu modyfikacji:
- Żywność naturalnie funkcjonalna: Produkty naturalnie bogate w składniki bioaktywne, np. owoce jagodowe bogate w polifenole, tłuste ryby morskie zawierające kwasy omega-3.
- Żywność wzbogacana: Produkty, do których dodano określone składniki w celu zwiększenia ich wartości prozdrowotnej, np. mleko wzbogacane w witaminę D, margaryny z dodatkiem steroli roślinnych.
- Żywność zmodyfikowana technologicznie: Produkty, w których składniki niekorzystne zostały usunięte lub zmniejszone, np. oleje o obniżonej zawartości tłuszczów trans, produkty bezglutenowe.
- Żywność z probiotykami i prebiotykami: Produkty zawierające żywe kultury bakterii lub substancje stymulujące wzrost korzystnej mikroflory jelitowej, np. jogurty probiotyczne, produkty z inuliną.
Kurkumina z piperyną od Apollo’s Hegemony – suplement o działaniu przeciwzapalnym – KUP TUTAJ
Badania nad żywnością funkcjonalną
Mleko i nabiał
Mleko jest podstawowym składnikiem diety około 6 miliardów ludzi. Globalna produkcja mleka osiąga 730 milionów ton rocznie. Chociaż ssaki wytwarzają mleko, aby karmić swoje młode, w wielu częściach świata ludzie spożywają mleko przez całe życie. Należy jednak podkreślić, że nietolerancja laktozy jest powszechna na całym świecie, co oznacza, że duża część populacji nie odnosi korzyści zdrowotnych ze spożywania mleka. Oprócz mleka, od tysięcy lat produkowane i spożywane są również inne produkty mleczne, takie jak śmietana, masło, jogurt, kefir i ser. W związku z tym wpływ mleka i produktów mlecznych na zdrowie człowieka jest znaczący i stał się przedmiotem wielu badań, zarówno nad całymi produktami, jak i nad ich poszczególnymi składnikami. Szczególną uwagę poświęcono tłuszczom zawartym w mleku (głównie nasyconym kwasom tłuszczowym) oraz niektórym mniejszym składnikom, takim jak wapń i oligosacharydy, które są aktywnie badane pod kątem ich potencjalnych korzyści zdrowotnych.
Spośród wszystkich bioaktywnych składników mleka, wapń i witamina D były przede wszystkim badane pod kątem ich wpływu na masę ciała i tkankę tłuszczową. Badania nad tymi związkami prowadzono zarówno w odniesieniu do ich oddziaływania jako pojedynczych cząsteczek, jak i składników mleka oraz produktów mlecznych. Proponowane cele to m.in. termogeneza i utlenianie tłuszczów (które są wzmacniane przez wapń i witaminę D) oraz zwiększone wydalanie tłuszczów z kałem.
W ostatnich latach opublikowano również badania na temat innych składników mleka i ich potencjalnych efektów w kontekście masy ciała. Na przykład, oprócz wapnia i witaminy D, sugeruje się, że białka mleka mogą przyczyniać się do redukcji tkanki tłuszczowej (szczególnie trzewnej) i masy ciała. Te efekty zaobserwowano u osób zdrowych, a także u osób z nadwagą, otyłych i cierpiących na cukrzycę. Szczególnie skuteczna wydaje się być serwatka białkowa, której działanie prawdopodobnie jest wynikiem kilku mechanizmów, w tym zwiększonego uczucia sytości i zmniejszonego apetytu.
Najbardziej aktualne badania w tej dziedzinie obejmują randomizowane badania kliniczne oraz metaanalizy. Znacząca redukcja tkanki tłuszczowej i wzrost masy mięśniowej zaobserwowano u 90 kobiet z nadwagą i otyłych przed menopauzą po 4 miesiącach diety niskokalorycznej zawierającej mleko i produkty mleczne. Szczególnie dotknięta była tkanka tłuszczowa trzewna. W badaniu przeprowadzonym na 903 zdrowych nastolatkach (w wieku 15-16 lat), którzy spożywali co najmniej 2 porcje produktów mlecznych dziennie (1 porcja = 200 ml mleka, 125 g jogurtu lub 28 g sera), zaobserwowano znaczną utratę masy ciała i redukcję tkanki tłuszczowej. U chłopców zauważono także ochronny efekt przed otyłością brzuszną.
Wpływ nabiału na ciśnienie
Białka serwatkowe od dawna są badane pod kątem ich potencjalnie korzystnego wpływu na ciśnienie krwi. Na przykład, Pal i Ellis wykazali, że u osób z nadwagą i otyłych, spożycie 54 g białka serwatkowego dziennie przez 12 tygodni prowadziło do znacznego obniżenia zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego ciśnienia krwi. Podobne wyniki uzyskał Xu i współpracownicy w metaanalizie dotyczącej trójpeptydów i ich wpływu na ciśnienie krwi. Trójpeptydy są bioaktywnymi peptydami, które powstają z białek pod wpływem działania mikroflory jelitowej i enzymów trawiennych. Są one obficie obecne w fermentowanych produktach mlecznych. Trójpeptydy są badane ze względu na ich zdolność do hamowania enzymu konwertującego angiotensynę, co może mieć ważne skutki kliniczne. Szczególnie dwa trójpeptydy, izoleucyna-prolina-prolina (Ile-Pro-Pro) oraz walina-prolina-prolina (Val-Pro-Pro), zostały wprowadzone do żywności funkcjonalnej ze względu na ich bezpieczny profil oraz rzekome korzystne działanie na ciśnienie krwi. Warto również wspomnieć, że oprócz wpływu na ciśnienie krwi, inne peptydy zostały wyizolowane i badane pod kątem ich potencjalnych właściwości przeciwzakrzepowych.
Niedawno, McGrane i współpracownicy dokonali przeglądu dowodów na hipotensyjne (obniżające ciśnienie krwi) działanie trójpeptydów mlecznych, aktualizując wcześniejszy przegląd z 2010 roku. W tym przeglądzie przeanalizowano 223 artykuły opublikowane w latach 2004-2009, które wskazywały na odwrotną zależność między spożyciem trójpeptydów mlecznych a ciśnieniem krwi. Dodatkowo przegląd obejmował 163 badania opublikowane między lipcem 2009 a grudniem 2010, które dotyczyły witaminy D, wapnia, fosforu i bioaktywnych peptydów obecnych w niskotłuszczowych produktach mlecznych, stosowanych w ramach diet o obniżonej zawartości tłuszczu. Metaanaliza siedmiu badań, obejmująca około 45 000 uczestników, z których 11 500 miało nadciśnienie, wykazała znaczącą odwrotną zależność między spożyciem niskotłuszczowych produktów mlecznych a ryzykiem nadciśnienia. Dodatkowo, dziewięć innych badań kohortowych, które obejmowały łącznie 57 256 uczestników, obserwowanych przez 2-15 lat, potwierdziło tę zależność; osoby, które spożywały największe ilości niskotłuszczowych produktów mlecznych, miały najniższe ryzyko wystąpienia nadciśnienia.
Oliwa z oliwek (Extra Virgin)
Oliwa z oliwek (OO) to sok z owoców drzewa oliwnego (Olea europaea). Kiedy jest pozyskiwana za pomocą procesów fizycznych, bez dodatkowej obróbki, z wyjątkiem mycia, dekantacji, wirowania i filtracji, jest uważana za oliwę z oliwek z pierwszego tłoczenia. Oliwa z oliwek extra virgin (EVOO) od wieków stanowiła fundament cywilizacji rozwijających się na obszarze Basenu Morza Śródziemnego. Już w starożytności mieszkańcy tego regionu byli świadomi jej korzystnych właściwości zdrowotnych i wykorzystywali ten produkt zarówno w kuchni, jak i w farmakologii i dziedzinie żywienia klinicznego i dietetyki.
Omega-3 od Testosterone.pl – niezbędne kwasy tłuszczowe w przystępnej cenie – KUP TUTAJ
Wpływ na insulinowrażliwość i profil lipidowy
Skład jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (MUFA) w oliwie z oliwek extra virgin (EVOO) jest powiązany z lepszą wrażliwością na insulinę obwodową i tolerancją glukozy, zmniejszonym zapotrzebowaniem na insulinę egzogenną, poprawą funkcji śródbłonka oraz właściwościami przeciwzakrzepowymi. Badania kliniczne wykazały, że zawartość polifenoli w oliwie EVOO odpowiada za jej działanie obniżające ciśnienie krwi oraz poprawę profilu lipidowego na czczo i po posiłkach w sposób zależny od dawki, szczególnie u osób z cukrzycą typu 2. Badania nad oliwą bogatą w polifenole pokazały również jej zdolność do modyfikowania poziomów antyoksydantów, białek prozapalnych, biomarkerów dysfunkcji śródbłonka oraz oksydacji DNA i lipidów w różnych populacjach klinicznych, również w zależności od dawki.
Metaanaliza badań klinicznych – głównie z udziałem zdrowych dorosłych – potwierdziła, że oliwa o wysokiej zawartości polifenoli (≥200 mg/kg) ma największy wpływ na obniżenie poziomu utlenionego cholesterolu LDL. Ważnym badaniem w tej dziedzinie było PREDIMED, które dotyczyło skuteczności diety śródziemnomorskiej w prewencji pierwotnej zdarzeń sercowo-naczyniowych, takich jak zawał serca, udar i zgon z przyczyn sercowych. Uczestnicy, którzy spożywali około 52 g oliwy z oliwek dziennie, mieli o 31% niższe ryzyko tych zdarzeń. W badaniach populacyjnych potwierdzono także związek między spożyciem oliwy z oliwek a zmniejszeniem sztywności naczyń oraz redukcją śmiertelności z przyczyn sercowo-naczyniowych.
Inne dobroczynne działania oliwy z oliwek
Badania sugerują, że oliwa EVOO może również działać neuroprotekcyjnie, co potwierdziły wyniki długoterminowego badania PREDIMED, w którym uczestnicy wykazywali poprawę funkcji poznawczych w porównaniu z dietą niskotłuszczową. Spożycie ponad 7 g oliwy dziennie wiązało się także z 29% niższym ryzykiem zgonu z powodu chorób neurodegeneracyjnych.
Co więcej, oliwa z oliwek jest związana z obniżeniem ryzyka wystąpienia nowotworów. Badania obserwacyjne i eksperymentalne sugerują, że spożycie EVOO zmniejsza ryzyko wystąpienia różnych typów nowotworów, zwłaszcza trzustki, przełyku i układu moczowego, a także raka piersi i przewodu pokarmowego. Mechanizmy ochronne mogą obejmować zmniejszenie ekspresji genów związanych z onkogenezą, takich jak HER-2, oraz zwiększenie ekspresji receptorów kannabinoidowych i innych czynników regulujących wzrost komórek nowotworowych.
Trzyletnia analiza badania CORDIOPREV, które obejmowało osoby z zespołem metabolicznym i stabilną chorobą wieńcową, wykazała, że suplementacja oliwą z oliwek extra virgin (do 138 g dziennie, zawierającą ponad 300 mg związków fenolowych na kilogram) w połączeniu z dietą śródziemnomorską (MedD) powodowała modyfikacje mikrobioty jelitowej, które różniły się w zależności od płci. W badaniu MaPLE – randomizowanym kontrolowanym badaniu klinicznym w systemie krzyżowym – dieta bogata w polifenole, oparta na zielonej herbacie, czerwonych pomarańczach, jabłkach Renetta, jagodach i soku z granatu (dostarczająca łącznie 724 mg związków fenolowych dziennie), poprawiła przepuszczalność jelit i profil mikrobioty u osób starszych. W innym badaniu klinicznym o niewielkiej próbie, oliwa extra virgin bogata w polifenole (500 mg związków fenolowych na kilogram) zwiększyła odsetek bakterii pokrytych IgA – sugerując wzrost odporności jelitowej – oraz zwiększyła wydalanie metabolitów fenolowych w kale, nie powodując jednak znaczących zmian w profilu mikrobioty.
Skorupka jaj
W latach 2009-2019 zaobserwowano wzrost produkcji jaj na świecie o ponad 30%. W 2008 roku kraje Unii Europejskiej zajmowały drugie miejsce w produkcji jaj z wynikiem ponad 6,5 miliona ton, między Chinami na pierwszym miejscu a USA na trzecim. W Polsce średnie roczne spożycie jaj kurzych wynosiło ponad 200 sztuk na osobę. Oprócz wysokiego spożycia jaj, duża ilość odpadów w postaci skorupek jaj pochodziła z wylęgarni, gospodarstw domowych oraz przemysłu spożywczego. Skorupki jaj stanowią około 9–12% całkowitej masy jaja. Mogą one stanowić zagrożenie dla środowiska, jeśli nie zostaną odpowiednio wykorzystane i staną się jedynie odpadem. Wiele badań wykazało, że skorupki jaj kurzych mogą być potencjalnym źródłem wapnia.
Właściwe spożycie składników odżywczych, w tym odpowiednia ilość wapnia (w zakresie 200–1200 mg dziennie, szczególnie po menopauzie), jest kluczowym czynnikiem w utrzymaniu zdrowych kości od wczesnego dzieciństwa. Skorupka jaja zawiera 95% węglanu wapnia (CaCO3), a także inne cenne składniki, takie jak stront i bor, które odgrywają kluczową rolę w zapobieganiu osteoporozie. Około 37–39% wapnia można wyizolować z kurzych skorupek. Na jakość skorupki wpływa wiele czynników, takich jak rasa i wiek ptaka, sztuczne pierzenie, stres cieplny, choroby, system produkcji oraz skład paszy.
Skorupki jaj mogą stanowić dobry sposób na zwiększenie spożycia wapnia w wiejskich obszarach Afryki subsaharyjskiej, gdzie spożycie wapnia jest niskie, a ponad 85% gospodarstw domowych hoduje drób. Przyswajalność wapnia z proszku ze skorupek jaj kurzych jest porównywalna z przyswajalnością węglanu wapnia (CaCO3). Badanie na szczurach wykazało, że wchłanianie wapnia z diety zawierającej proszek ze skorupek jaj wynosiło 45,59%, co nie różniło się istotnie od suplementu z węglanem wapnia.
Zastosowanie skorupek jaj jako źródła wapnia w różnych produktach spożywczych może przynieść znaczące korzyści, przede wszystkim w postaci zwiększenia zawartości wapnia. Jednak sukces ich dodawania zależy od rodzaju produktu i jego pH. W przypadku pieczywa i ciastek, dodatek skorupek wpływa na teksturę ciasta i ostatecznego produktu, podczas gdy w słodyczach może niekorzystnie wpływać na smak i aromat. Najbardziej korzystne może być dodawanie skorupek do produktów mlecznych, takich jak jogurty czy smażone sery. Należy jednak zwrócić uwagę na wysokie ryzyko skażenia mikrobiologicznego, np. salmonellą, oraz na konieczność odpowiedniego mielenia skorupek, aby nie były odczuwalne jako „piasek” w produkcie.
Właściwości formuły sojowo-jogurtowo-miodowej (soy-yoghurt-honey)
Formuła sojowo-jogurtowo-miodowa występuje w postaci sproszkowanej, którą można rozpuścić w wodzie, odtłuszczonym mleku krowim lub mleku roślinnym, tworząc napój lub „shake”. Jest wzbogacona w mikroelementy i została zaprojektowana jako produkt zastępujący posiłek. Izolat białka sojowego pochodzący ze źródeł niemodyfikowanych genetycznie stanowi największy składnik formuły pod względem masy i jest kluczowym elementem odżywczym i biologicznym. Zawartość białka w całym produkcie wynosi 52,2% masy (83% to izolat białka sojowego, a 17% to białko mleczne). Produkt charakteryzuje się niskim indeksem glikemicznym (IG = 27) oraz niskim ładunkiem glikemicznym (ŁG dla 100 g sproszkowanego produktu: 7,8), a także niską zawartością tłuszczu (1,8 g/100 g) i niską wartością energetyczną (1505 kJ (360 kcal)/100 g).
Składniki formuły sojowo-jogurtowo-miodowej najprawdopodobniej odpowiadają za różnorodne korzyści metaboliczne i zdrowotne udokumentowane w licznych badaniach eksperymentalnych i klinicznych. Regularne spożycie tej formuły może pozytywnie wpłynąć na metabolizm energetyczny (szczególnie na spalanie tłuszczu) oraz na apetyt. Ponadto można oczekiwać korzystnych zmian w parametrach serologicznych, hormonalnych, immunologicznych oraz w składzie ciała, co ma znaczenie dla ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 i zespołu metabolicznego. W 2001 roku grupa badawcza z Freiburga rozpoczęła pierwsze badania nad możliwymi efektami terapeutycznymi tej formuły, stanowiące podstawę dalszych badań potwierdzających. Od tego czasu opublikowano wyniki w 30 recenzowanych artykułach naukowych.
Apetyt, sytość i metabolizm energetyczny
W badaniu przeprowadzonym przez Koniga i wsp. (2021) porównano odpowiedzi glikemiczne i insulinemiczne, poziomy hormonów sytości oraz wykorzystanie substratów po dwóch izokalorycznych posiłkach różniących się ładunkiem glikemicznym i zawartością białka. Badanie przeprowadzono na 11 mężczyznach z nadwagą, zespołem metabolicznym i insulinoopornością. Wyniki pokazały, że odpowiedzi glikemiczne i insulinemiczne były znacznie wyższe po spożyciu posiłku o wysokiej zawartości węglowodanów w porównaniu z formułą sojowo-jogurtowo-miodową. Po spożyciu tej formuły zaobserwowano również mniejszy spadek spalania tłuszczu po posiłku, a efekt ten utrzymywał się także po obiedzie, sugerując efekt „drugiego posiłku”. Stężenie greliny (hormonu głodu) było znacznie niższe po spożyciu formuły, a poziomy PYY (hormonu sytości) miały tendencję do wzrostu w porównaniu z tradycyjnym śniadaniem.
W badaniu Koohkana i wsp. (2014) zbadano wpływ śniadania na dostarczanie energii i sytość. Dziesięciu zdrowych mężczyzn spożywało izokaloryczne śniadania o wysokiej zawartości węglowodanów, tłuszczu lub białka, suplementowane formułą sojowo-jogurtowo-miodową. Po śniadaniu wysokowęglowodanowym poziom glukozy we krwi znacząco wzrósł, natomiast śniadanie bogate w białko spowodowało jedynie niewielki wzrost poziomu glukozy. Istotny wzrost spoczynkowego tempa metabolizmu (VO2, do 30%) bez zmiany wskaźnika oddechowego zaobserwowano jedynie po śniadaniu bogatym w białko. Poziom sytości również był najwyższy po śniadaniu białkowym.
Wpływ na wydolność tlenową
W innym randomizowanym, kontrolowanym badaniu klinicznym oceniano wpływ formuły na zdolności aerobowe i zmiany metaboliczne po ćwiczeniach u studentów nauk o sporcie. Chociaż nie zaobserwowano znaczących zmian w składzie ciała, uczestnicy grupy suplementowanej formułą wykazywali istotną poprawę zdolności aerobowych i niższe poziomy mleczanu po interwencji. Ponadto, grupa suplementowana miała niższe wartości parametrów metabolicznych, takich jak trójglicerydy i kwas moczowy, oraz niższe poziomy insuliny w okresie regeneracji po wysiłku.
Podsumowanie
Żywność funkcjonalna zyskuje na znaczeniu jako innowacyjny segment przemysłu spożywczego, odpowiadając na rosnące zapotrzebowanie konsumentów na produkty wspierające zdrowie. Produkty te, poza dostarczaniem podstawowych składników odżywczych, oferują dodatkowe korzyści zdrowotne, takie jak profilaktyka chorób cywilizacyjnych. W artykule omówiono definicje i klasyfikacje żywności funkcjonalnej, ze szczególnym uwzględnieniem jej wpływu na zdrowie człowieka, w tym na metabolizm, regulację apetytu, profil lipidowy, ciśnienie krwi oraz mikrobiotę jelitową.
Przykłady takie jak mleko, produkty mleczne, oliwa z oliwek extra virgin oraz skorupki jaj, pokazują różnorodność funkcjonalnych składników odżywczych, takich jak białka serwatkowe, trójpeptydy, wapń czy polifenole, które mają udowodnione działanie prozdrowotne. Regularne spożywanie tych produktów może korzystnie wpływać na metabolizm tłuszczów, regulację ciśnienia krwi, zapobieganie otyłości, a także wspierać układ odpornościowy i zdrowie jelit.
Ponadto, formuła sojowo-jogurtowo-miodowa została przedstawiona jako przykład innowacyjnego produktu, który może mieć korzystne działanie na metabolizm energetyczny, kontrolę wagi oraz poprawę wydolności tlenowej. Badania kliniczne nad tymi produktami podkreślają znaczenie odpowiednio dobranych składników żywności funkcjonalnej w profilaktyce i wspieraniu zdrowia, szczególnie w kontekście chorób metabolicznych, sercowo-naczyniowych oraz osteoporozy. W efekcie, żywność funkcjonalna stanowi istotny element współczesnej diety, mogący znacząco wpłynąć na poprawę jakości życia i zdrowia społeczeństwa.
Bibiliografia:
Altamimy, K. M., Alshammari, G. M., Yagoub, A. E. A., Albekairi, N. A., Alshehri, S., Saleh, A., et al. (2022). Saudi traditional fermented goat milk protects against experimental non-alcoholic fatty liver disease by hypoglycaemic and antioxidant potentials. Fermentation, 8, 735. https://doi.org/10.3390/fermentation8120735
Álvarez-Arraño, V., & Martín-Peláez, S. (2021a). Effects of probiotics and synbiotics on weight loss in subjects with overweight or obesity: a systematic review. Nutrients, 13, 3627. https://doi.org/10.3390/nu13103627
Álvarez-Arraño, V., & Martín-Peláez, S. (2021b). Effects of probiotics and synbiotics on weight loss in subjects with overweight or obesity: a systematic review. Nutrients, 13, 3627. https://doi.org/10.3390/nu13103627
Amabebe, E., Robert, F. O., Agbalalah, T., & Orubu, E. S. (2020). Microbial dysbiosis-induced obesity: role of gut microbiota in homoeostasis of energy metabolism. British Journal of Nutrition, 123, 1127–1137. https://doi.org/10.1017/S0007114520000380
Antonopoulou, S., Semidalas, C. E., Koussissis, S., & Demopoulos, C. A. (1996). Platelet-activating factor (PAF) antagonists in foods: a study of lipids with PAF or anti-PAF-like activity in cow’s milk and yogurt. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 44, 3047–3051. https://doi.org/10.1021/jf950619y
Calcium Intake in Rural Sub-Saharan Africa. Matern. Child Nutr. 2018, 14, 1–10. [CrossRef]
Lesnierowski, G.; Stangierski, J. What’s New in Chicken Egg Research and Technology for Human Health Promotion?-A Review. Trends Food Sci. Technol. 2018, 71, 46–51. [CrossRef]
Roberts, J.R. Factors affecting egg internal quality and egg shell quality in laying hens. J. Poult. Sci. 2004, 41, 161–177. [CrossRef]
Basri, H.; Sulastri, M. Physical Quality of the First Egg of Japanese Quail (Coturnix japonica L.) after Given Liquid Herbal Concoction. Mangifera Edu. 2021, 5, 121–130. [CrossRef]
M.J. Messina, Legumes and soybeans: overview of their nutritional profiles and health effects, Am. J. Clin. Nutr. 70 (1999) 439s–450s.
- Cassidy, Potential tissue selectivity of dietary phytoestrogens and estrogens, Curr. Opin. Lipidol. 10 (1999) 47–52.
K.D.R. Setchell, A. Cassidy, Dietary isoflavones: biological effects and relevance to human health, J. Nutr. 129 (1999) 758S, 767S.
M.T. Velasquez, S.J. Bhathena, Role of dietary soy protein in obesity, Int. J. Med. Sci. (2007) 72–82
Christensen R, Lorenzen JK, Svith CR, Bartels EM, Melanson EL, Saris WH, Tremblay A, Astrup A. Effect of calcium from dairy and dietary supplements on faecal fat excretion: a meta-analysis of randomized controlled trials. Obes Rev. 2009;10:475–86.
Van Loan M. The role of dairy foods and dietary calcium in weight management. J Am Coll Nutr. 2009;28 Suppl 1:120S–9S.
Sanders TA. Role of dairy foods in weight management. Am J Clin Nutr. 2012;96:687–8.
Vergnaud AC, Peneau S, Chat-Yung S, Kesse E, Czernichow S, Galan P, Hercberg S, Bertrais S. Dairy consumption and 6-y changes in body weight and waist circumference in middle-aged French adults. Am J Clin Nutr. 2008;88:1248–55.
Mirmiran P, Esmaillzadeh A, Azizi F. Dairy consumption and body mass index: an inverse relationship. Int J Obes (Lond). 2005;29:115–21.
Faghih S, Abadi AR, Hedayati M, Kimiagar SM. Comparison of the effects of cows’ milk, fortified soy milk, and calcium supplement on weight and fat loss in premenopausal overweight and obese women. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2011;21:499–503.
Rosell M, Hakansson NN, Wolk A. Association between dairy food consumption and weight change over 9 y in 19,352 perimenopausal women. Am J Clin Nutr. 2006;84:1481–8.
Josse AR, Atkinson SA, Tarnopolsky MA, Phillips SM. Increased con- sumption of dairy foods and protein during diet- and exercise- induced weight loss promotes fat mass loss and lean mass gain in overweight and obese premenopausal women. J Nutr. 2011;141: 1626–34.
