źródło: https://bezgluten.pl/cache/blog/Fenyloketonuria-%E2%80%93-objawy–przyczyny–leczenie/fenyloketonuria.jpg_alpha-0_cr-wp_690x450_im.jpg
Fenyloketonuria jest poważną chorobą metaboliczną, która jest uwarunkowana genetycznie – spowodowana jest ona mutacją genu znajdującego się na 12 chromosomie. Gen ten odpowiedzialny jest za kodowanie pewnego białka, a dokładnie enzymu – hydroksylazy fenyloalaninowej, dzięki któremu w ustroju zachodzi przemiana fenyloalaniny do innego aminokwasu, a mianowicie tyrozyny. Nieprawidłowe działania tego enzymu skutkuje zaprzestaniem przekształcania fenyloalaniny i w związku z tym nadmiernym jej magazynowaniem w naszym organizmie, czyli hiperfenyloalaninemią, a także zmniejszona produkcja mieliny, dopaminy, noradrenaliny i serotoniny. Duże ilości fenyloalaniny są w szczególności toksyczne dla ośrodkowego układu nerwowego, co grozi wystąpieniem niepełnosprawności intelektualnej. Zdiagnozowania tej choroby można już dokonać w pierwszych dobach życia za pomocą rutynowych testów przesiewowych dla noworodków. Szybkie wykrycie tego schorzenia jest bardzo ważne, gdyż od razu należy wdrążyć specjalny model odżywiania, który oparty jest ograniczeniu zawartości fenyloalaniny w diecie, co zapobiega wystąpieniu objawów neurologicznych.
Przyczyny oraz epidemiologia
Choroba ta jest dziedzina w sposób autosomalne recesywny, co oznacza, że do wystąpienia jej objawów potrzebne są dwa allele recesywne, w przypadku posiadania jednego allelu dominującego i jednego recesywnego – wadliwego objawy chorobowe nie ujawniają się, a osoba ta jest wówczas jedynie nosicielem nieprawidłowej wersji genu, która może zostać przekazana potomstwu. W przypadku rodziców, którzy obydwoje są nosicielami ryzyko wystąpienia fenyloketonurii u ich potomków wynosi 25 % i jest takie samo dla obu płci. Zidentyfikowanych zostało około 300 różnych mutacji genu odpowiedzialnego za wytwarzanie hydroksylazy fenyloalaninowej. Mutacje te skutkują różnym poziomem aktywności enzymu, zatem nasilenie objawów choroby może się różnic pomiędzy poszczególnymi przypadkami. Biorąc pod uwagę ten fakt dieta dla każdego chorego powinna być dostosowana do jego indywidualnej tolerancji na fenyloalaninę. Obecnie istnieje niewielka ilość danych dotyczących zapadalności oraz chorobowości fenyloketonurii. Bazując dostępnych raportach z badań przesiewowych noworodków zapadalność na tę chorobę wynosi od 1/13 500 do 1/19 000 noworodków. Według raportów wykazano, iż istnieją różnice w zapadalności pomiędzy poszczególnymi rasami – większa występuje rasy białej oraz rdzennych Amerykanów, natomiast u rasy czarnej oraz u ludności pochodzenia latynoskiego i azjatyckiego zapadalność jest mniejsza.
Wsparcie uzupełniania niedoborów witamin z grupy B – KUP TUTAJ
Objawy
Jak wspomniano wyżej fenyloketonuria wykryta odpowiednio wcześniej u noworodków po natychmiastowym wdrążeniu odpowiedniej diety zapobiega wszelkim objawom związanym z chorobą. Zaraz po urodzeniu u dzieci z fenyloketonurią nie występują żadne objawy, jednakże w niezdiagnozowanych przypadkach w okresie około 3 miesiąca życia mogą pojawić się pierwsze symptomy, które z czasem się nasilają. Warto zaznaczyć, że dzieci z fenyloketonurią zwykle charakteryzują się mniejsza pigmentacją skóry. W 1 roku życia u nieleczonych osób występuje opóźnienie w rozwoju.
Objawy, które mogą wystąpić w tej chorobie to, m.in. :
- zahamowany lub powolny wzrost
- mały rozmiar głowy, tzw. małogłowie
- wysypki skórne
- stęchły zapach moczu, który jest wynikiem nadmiernej ilości fenyloalaniny w organizmie
- jasna karnacja oraz niebieskie oczy, co jest spowodowane jest brakiem zdolności przekształcenia fenyloalaniny w melaninę
- drgawki, szarpanie rękoma i nogami
- problemy behawioralne lub społeczne
Podstawy dietetyczne
Odpowiedni sposób odżywiania jest podstawowym i nieodzownym elementem terapii osób chorych na fenyloketonurię. Dieta powinna przede wszystkim zawierać bardzo małe ilości fenyloalaniny, czyli aminokwasu egzogennego, który jest dostarczany do organizmu człowieka wraz z białkami pochodzącymi z pożywienia. Główne założenia, które są zalecane przez specjalistów to stosowanie diety niskofenyloalaninowej, niskobiałkowej oraz o zerowym bilansie energetycznym. Ponadto ułożenie diety dla osoby cierpiącej na tę chorobę metaboliczna wymaga indywidualnego podejścia, należy uwzględnić m.in. aspekty takie jak: zapotrzebowanie energetyczne, zapotrzebowanie na białko oraz oczywiście poziom fenyloalaniny we krwi, który powinien oscylować wokół następujących wartości:
- dzieci 0 do 5 lat: 2-4 mg%,
- dzieci 6-14 lat: 2-8 mg%
- osoby powyżej 14. roku życia <12 mg%
Utrzymanie takie poziomu tego aminokwasu można osiągnąć tylko i wyłącznie za sprawą ściśle kontrolowanej diety. Stosowanie diety o niskiej zawartości białka może powodować poważne deficyty żywieniowe bez właściwej suplementacji tego makroskładnika. Z tego powodu osobom chorym na fenyloketonurię przepisuje się specjalnie substytuty białka, które w głównej mierze stanowią jego źródło – ok. 80%, natomiast pozostałe 20% powinno pochodzić z warzyw, owoców oraz produktów niskobiałkowych. W celu polepszenia wartości odżywczej preparatów białkowych wzbogaca się je o inne cenne składniki (mikroelementy). Podawanie owych preparatów odbywa się zwykle 3-4 razy dziennie w porach okołoposiłkowych, aby zoptymalizować metabolizm białka. Mówiąc o właściwym modelu odżywania u osób zmagających się z tym defektem metabolicznym nie można pominąć omówienia produktów żywieniowych zakazanych oraz dozwolonych. Zapoznanie się z taką listą znacznie ułatwia pracę dietetykom podczas układania jadłospisów, a także pacjentom, którzy dzięki temu stają się bardziej świadomi. Dobra edukacja rodziców dzieci chorych oraz chorych dorosłych jest bardzo istotnym elementem, ponieważ umożliwi to dużą swobodę i chroni przed nieświadomym spowodowaniem nasilenia choroby. Warto na początku omówić ogólnie rolę i podstawowe źródła białka, a potem przejść do omówienia poszczególnych produktów (zakazanych i niezakazanych).
Przykładowe produkty dozwolone:
- oleje roślinne,
- miody,
- cukier,
- wody mineralne
Produkty dozwolone w umiarkowanych ilościach:
- warzywa,
- owoce,
- dżemy i konfitura,
- pieczywo niskobiałkowe,
- tapioka,
- sago,
- masło i margaryna,
- żywność niskobiałkowa przeznaczona dla osób chorych na fenyloketonurię
Produkty niedozwolone:
- mięso i jego przetwory,
- ryby,
- jaja,
- mleko i produkty mleczne,
- nasiona roślin strączkowych,
- kakao,
- orzechy,
- mak,
- kukurydza,
- aspartam
Mimo wszystko należy zaznaczyć, że dieta w fenyloketonurii powinna bardziej bazować na specjalnych koncentratach medycznych niż pokarmach naturalnych. Kontrola podaży energii jest bardzo ważna, ponieważ przekraczając zapotrzebowanie kaloryczne zwykle idzie w parze z dostarczeniem dodatkowej porcji białka, dlatego tak ważne jest, aby ściśle trzymać się trzech głównych założeń, czyli mało białka, mało fenyloalaniny, 0 kaloryczne.
Omega-3, D3, K2MK7 zamknięte w jednej kapsułce – KUP TUTAJ
Fenyloketonuria a niedobory składników odżywczych
Prawie zawsze gdy dieta ma charakter elementarny i eliminuje naturalne źródła pożywienia istnieje możliwość wystąpienia niedoborów składników odżywczych. Dieta niskobiałkowa stosowana w fenyloketonurii zwykle zawiera więcej węglowodanów i mniej tłuszczu ogółem (20-25% E z tłuszczów) w porównaniu z tradycyjną dietą (30-35% E z tłuszczów). Ponadto jest ona pozbawiona produktów takich jak ryby i orzechy, które stanowią główne źródło długołańcuchowych, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, taki jak: kwas arachidonowy, kwas eikozapentaenowy i kwas dokozaheksaenowy. Dowody sugerują, że dieta w fenyloketonurii może ograniczać kwas linolenowy, prekursor DHA. Ponadto endogenna synteza DHA z kwasu linolenowego może być zaburzona w tej chorobie. Podsumowując, należy monitorować poziom lipidów we krwi, zachęcać do spożycia olejów roślinnych bogatych w kwas linolenowy, np. olej rzepakowy lub sojowy, a także zapewnić zbilansowane suplementy n-3 i n-6 w razie potrzeby wszystkim osobom z fenyloketonurią.
Fenyloketonuria a inne choroby
Osteoporoza
Jednym z długotrwałych powikłań u osób chorujących na fenyloketonurię jest niska masa kostna. Badania wykazały niską szczytową masę kostną u ponad 40% badanych chorych na fenyloketonurię. Etiologia powikłań kostnych w fenyloketonurii pozostaje niejasna, jednakże może mieć to związek ze składem diety stosowanej w tym zaburzeniu metabolicznym, a w szczególności zmniejszonym wchłanianiem i wykorzystaniem wapnia, fosforu i witaminy D. Sprzyja to większemu ryzyku wystąpienia osteoporozy, która charakteryzuje się niską gęstością kości i podatnością na złamania.
Choroby sercowo-naczyniowe
Niektóre doniesienia wskazują na niższe stężenia cholesterolu całkowitego w osoczu przy prawidłowych stężeniach cholesterolu HDL u leczonych dzieci i dorosłych z fenyloketonurią w porównaniu z grupą kontrolną zdrową. Dzieci z dobrze kontrolowaną PKU wykazują istotnie niższy poziom aterogennego cholesterolu LDL i apolipoproteiny B oraz wysoki poziom adiponektyny, hormonu pochodzącego z tkanki tłuszczowej, który zapobiega zapaleniu śródbłonka i wczesnej miażdżycy. Chociaż te korzystne parametry sugerują ochronę przed miażdżycą i chorobami układu krążenia, u około jednej trzeciej pacjentów z fenyloketonurią całkowite stężenie homocysteiny w osoczu przekracza normy, co sugeruje zwiększone ryzyko zakrzepicy, miażdżycy i udaru mózgu. Dowody wskazują, że niedobór lub zmieniony metabolizm witamin z grupy B, B6, B12 i kwasu foliowego, które służą jako kofaktory metabolizmu homocysteiny do metioniny, przyczynia się do podwyższenia poziomu homocysteiny w fenyloketonurii.
Preparat witaminowo-mineralny z dodatkiem bioflawonoidów – KUP TUTAJ
Nowości w terapii fenyloketonurii
Tetrahydrobiopteryna
Jest to kofaktor enzymu hydroksylazy fenyloalaninowej, który niedawno został zatwierdzony jako lek dla osób z fenyloketonurią. Zwiększa on aktywność hydroksylazy fenyloalaninowej i ostatecznie odpowiada za lepszą tolerancję na fenyloalaninę. Dzieci, które poddane zostały terapią tetrahydrobiopterynaBH4, są w stanie zwiększyć dzienną podaż fenyloalaniny o około 500–1 000 mg lub od 18 do 40 mg na kg masy ciała, co pozwala na dodanie 2–3 porcji tradycyjnego pieczywa i produktów zbożowych zamiast zwykłych produktów niskobiałkowych.
Glikomakropeptyd (GMP)
Jest to naturalne białko występujące w serwatce ze słodkich serów. Jest ono wyjątkowo dostosowane do diety w fenyloketonurii, ponieważ jest to jedyne znane białko dietetyczne, które nie zawiera fenyloalaniny w czystej postaci. Ponadto GMP zawiera znaczne ilości aminokwasów egzogennych: izoleucyny, treoniny i waliny. Badania pokazują, że GMP, uzupełniony o inne aminokwasy egzogenne zapewnia odpowiednie źródło białka, które wspiera prawidłowy wzrost i poprawia kontrolę metaboliczną poprzez znaczne zmniejszenie stężenia fenyloalaniny w osoczu i mózgu.
Podsumowanie
Fenyloketonuria jest spowodowana niedoborem aktywności enzymu hydroksylazy fenyloalaniny, potrzebnego do przekształcenia niezbędnego aminokwasu fenyloalaniny w tyrozynę. Zapobieganie uszkodzeniom neurologicznym możliwe jest tylko dzięki przestrzeganiu przez całe życie diety o niskiej zawartości fenyloalaniny. Celem postępowania żywieniowego u osób z fenyloketonurią jest utrzymanie stężenia fenyloalaniny w osoczu, które zapewnia optymalny wzrost, rozwój i funkcjonowanie umysłowe, przy jednoczesnym zapewnieniu pełnowartościowej diety. Ważne jest monitorowanie stanu witamin, minerałów i niezbędnych kwasów tłuszczowych. Istnieją obiecujące nowe możliwości lecznicze, takie jak terapia tetrahydrobiopteryną oraz żywność sporządzona z glikomakropeptydu, które mogą okazać się bardzo pomocne w poprawie jakości diety, a co za tym idzie życia osób cierpiących na fenyloketonurię.
Bibliografia:
https://www.nichd.nih.gov/health/topics/pku/conditioninfo/symptoms
https://rarediseases.org/rare-diseases/phenylketonuria/
Macdonald A., Rocha J. 2016r. „Dietary intervention in the management of phenylketonuria: current perspectives.”
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2901905/
