Używany jest dość powszechnie, jednak niewiele o nim wiadomo, choć medycyna ludowa zna go od bardzo dawna. Przeczytaj i dowiedz się więcej
Gojnik, a inaczej Sideritis L. lub szałwia libańska (charakterystyczna nazwa zwłaszcza dla krajów arabskich) to roślina posiadająca ok. 140 różnych gatunków, nazywana czasami herbatką górska lub herbatką pasterzy. Jej cechą charakterystyczną jest zasiedlanie terenów górskich, którym zawdzięcza nazwę. Głównym jej siedliskiem jest Europa Południowa, Afryka lub Ameryka Północna, choć pojedyncze gatunki spotkać można również w Polsce, gdzie bywa nazywana: bocianim noskiem, przyrocznikiem lub przyrokim zielem. Jej kwiatostany w zależności od odmiany mogą być liściaste mniejsze lub większe o jasnozielonej barwie, zazwyczaj osadzone na długiej łodydze. Kolejną rzeczą, która odróżnia odmiany gojniku, jest smak, aromat, moc, a co najważniejsze wykazywane właściwości. Pierwsze wzmianki o tej roślinie pojawiły się już w 50-70 roku w Materia Medica – jednym z pierwszych i najważniejszych dzieł farmakologii. Herbata przyrządzana z tej rośliny była jedna z najczęściej i najchętniej pijanych herbat w Grecji, gdzie dawniej zbierano ją głównie ze szczytów Olimpu, którym zawdzięcza tamtejsza nazwę Olympus Tea. Tam też napar z gojnika dawano rannym żołnierzom w celu przypieczenia gojenia ran.
Herbatka z gojnika
Do herbaty używa się najczęściej gojnika macedońskiego lub syryjskiego. Najlepszym surowcem do herbaty są kwiaty lub całe ziele, zbierane w początkach kwitnienia (najczęściej spotyka się gojnik suszony zapaczkowany w całości, by nie stracił cennych składników w trakcie np. rozdrabiania), które suszy się, nie narażając go na bezpośrednie działanie promieni słonecznych, a następnie parzy w porcji ok. 2g pod przykryciem przez 3-5 minut. Przygotowana herbata jest gorzkawa, dlatego można dodać do niej miód lub sok z cytryny. Dzięki właściwościom przeciwzapalnym (hamuje aktywację histaminy oraz produkcje tlenku azotu) oraz przeciwproliferacyjnym polecana jest przy przeziębieniach czy dusznicy bolesnej. Ponadto działa uspokajająco oraz przeciwkaszlowo.
Herbatkę z gojnika nazywa się czasami również herbatką górska Pirin, herbatką grecką, herbatką pasterzy, herbatką z Krety lub herbatą Mursalitza.
Gojnik w kosmetyce
Roślina ta wykazuje stosunkowo silne właściwości antyoksydacyjne, głównie dzięki zawartości fenoli (m.in. katehin) ok. 24,4 mg/g oraz flawonoidów ok. 8,5 mg/g. Dlatego często ekstrakty z niej wykorzystywane są w kremach o działaniu przeciwstarzeniowych tzw. anty-aging do skóry dojrzałej oraz preparatach do włosów w celu zapobiegania działaniu promieni UV. Ponadto antyoksydanty zawarte w gojniku zmniejszają ryzyko miażdżycy, niedokrwistości (ze względu na spore ilości żelaza), nadciśnienia oraz depresji. Dożylne wstrzyknięcie ekstraktu z S. raeseri (0,025-7,5 mg/kg) spowodowało zależne od dawki obniżenie ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca, przy wartości EC(50) wynoszącej 24,31±3,87 mg/kg i 88,14±7,51 mg/kg, odpowiednio. Wpłynęło to także na rozszerzenie naczyń krwionośnych, zmniejszenie siły i szybkości skurczu przedsionków do tego stopnia, iż w badaniu uznano, że takie dawki mogą powodować wręcz niedociśnienie.
Gojnik wykorzystuję się również w przemyśle perfumiarskim. Nie zyskał on jednak olbrzymiej popularności pomimo delikatnego, wyrazistego zapachu.
Według badań Gu ̈venc ̧ A. i wsp. jedną z największych aktywności antyoksydacyjną wykazywały S. brevibracteata, S. phyrigia oraz S. serratifoli zarówno testem DPPH, jak i TBA.
Kurkumina z dodatkiem piperyny – wszechstronne działanie prozdrowotne
Olej z gojnika
W zależności od lokalizacji ziela, zawartość związków biologicznie czynnych jest różna, jednak można stwierdzić, że u niektórych gatunków przeważają konkretne związki. Tak też w badaniach Kostadinova E. i wsp. (2007 rok) [5] określono, że w roślinie pochodzącej z Bułgarii przeważają diterpenoidy (20% związków diterpenowych stanowi oktadecenol) nad mono- i seskwiterpenami w porównaniu z gojnikiem macedońskim (20% olejku to kadinol). Dzięki tym związkom gojnik wykazuje właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, co wykorzystuje się, stosując gojnik jako środek wspomagający gojenie ran (nie stosuje się go bezpośrednio na otwarte rany) czy jako środek pomocniczy do stosowania zewnętrznego np. na stawy po kontuzji, także razem z olejem żywokostowym. Ponadto związki wyróżnione w gojniku wykazują działanie moczopędne, przeciwbólowe oraz przeciwnowotworowe (jak do tond udowodniono skuteczność gojnika w zmniejszeniu ilości komórek nowotworowych w przypadku czerniaka oraz w modelu laboratoryjnym białaczki szpikowej). Wyodrębnienie tych związków może wpłynąć na zwiększenie używania naturalnych wyciągów, zamiast nadmiernego zażywania leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych oraz przeciwgorączkowych uzyskiwanych syntetycznie.
Związki diterpenowe w szałwii libańskiej wykorzystano również w innych badaniach jako sposób na powiązanie ze sobą lub też wykluczenie powiązania różnych gatunków Sideritis. Odkrycia dokonane w trakcie tych, jak i podobnych badań pozwalają wyróżnić gatunki, które można by hodować jako rośliny lecznicze.
Działanie gastroprotekcyjne gojnika
Po zastosowaniu S. scardica stosunku do wywołanego krageniną obrzęku łap u szczurów zaobserwowano nie tylko zmniejszenie obrzęku, ale iż zauważono ochronne działanie wobec układu pokarmowego w stosunku do wywołanego etanolem ostrego wrzodu stresowego u szczurów, a także obiecująca aktywność cytotoksyczną. Ostatnie działanie przypisuje się głównie obecności flawonoidów (m.in. apigeninie i luteolinie), które mogą wpłynąć na zatrzymanie cyklu komórkowego i apoptozy (śmierć komórek). Herbatka z gojnika polecana jest ogólnie w przypadku problemów trawiennych i zaburzeń żołądkowo-jelitowych.
Gojnik w walce z Alzhaimerem i wspomagająco na układ nerwowy
Działanie opisywanej rośliny wspomagające pamięć nie jest dokładnie poznane, jednak już teraz zauważono zdolność w zapobieganiu zburzeniom pamięci, także tym wywołanym chorobą Alzhaimera (gojnik zawiera inhibitory enzymów rozkładających neuroprzekaźnik- acetylocholinę odgrywający jedną z ważniejszych ról w przebiegu tejże choroby). Stosowanie szałwii libańskiej zmniejszyło uszkodzenie mózgu wywołane Aβ- amyloidem beta. Działanie to w połączeniu z regulacją poziomu związków z grupy monoamin, m.in. serotoniny oraz dopaminy, wpływa na redukcję wahań nastroju, zmniejszenie nerwowości oraz poziomu stresu. Ponadto zaobserwowano zwiększenie ochrony antyoksydacyjnej organizmu, poziomu glutationu w mózgu oraz zmniejszenie stresu oksydacyjnego po zastosowaniu naparów z gojnika, a co za tym idzie zwiększenie ochronnego działania na układ nerwowy.
Wzmocnienie organizmu i wzrost energii
Okazuje się, że napary z gojnika pomocne są także w przypadku przemęczenia, zwiększenia energii. Ich skuteczność w niektórych przypadkach przeważa, chociażby skuteczność działania Ginkgo Biloba. Stąd też nierzadko roślina ta polecana jest osobom skarżącym się na ciągłe wyczerpanie i senność.
4000 IU witaminy D3 rozpuszczonej w Oliwie
Medycyna ludowa
W medycynie ludowej gojnik stosowany był już od bardzo dawna, nie udowodniono jeszcze naukowo celowości zastosowania go we wszystkich przypadkach proponowanych w dawnych czasach, co zachęca badaczy do dalszych badań. Jednak okazuje się, że warto zaglądać do dawnych przepisów, receptur i metod, gdyż duża część działań przypisywanych gojnikowi została potwierdzona badaniami naukowymi- opisałam je właśnie powyżej.
PODSUMOWANIE:
Gojnik znany jest głównie pod postaciom herbatki górskiej, jednak na rynku spotkać można również olej z gojnika, najczęściej w połączeniu z olejem żywokostowym lub w postaci suszonego ziela. Rozdrabnianie w znacznym stopniu wpływa na zmniejszenie korzystnych związków zawartych w gojniku, stąd też najczęściej roślina ta sprzedawana jest w całości. Korzyści zastosowania gojnika jest wiele, wśród nich wyróżnia się szczególnie działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe wykorzystywane, chociażby w celu zmniejszenia obrzęków spowodowanych kontuzjami w trakcie ćwiczeń. Ponadto picie naparów z szałwii libańskiej, jak brzmi inna nazwa tej rośliny, sprzyja zmniejszeniu ryzyka depresji, stanów lękowych oraz strasu. Uwagę na tę roślinę powinny zwrócić także, osoby chcące zadbać o wygląd skóry i włosów, gdyż gojnik wykazuje silne działanie antyoksydacyjne.
BIBLIOGRAFIA:
- Podgórska J.: Prozdrowotne działanie gojnika; Naturoterapia w praktyce, fitoterapia 2020, 17
- Barber J. C, Ortego J. F., Guerra A. S., Turner K. Jansen R. K.: Origin of Macaronesian Sideritis (Lamioideae: Lamiaceae) inferred from nuclear and chloroplast sequence datasets; Molecular Phylogenetics and Evolution 2002, 23(3): 293-306
- Tsibranska I., Tylkowski B., Kochanov R., Alipieva K.: Extraction of biologically active compounds from Sideritis L.; Food and Bioproducts Processing 2011, 89: 273-280
- https://rozanski.li/3709/gojnik-sideritis-w-praktycznej-fitoterapii-oraz-jako-skladnik-herbatki-gorskiej-malotira/ 23.10.2021
- Kostadinova E., Nikolova D., Alipieva K. and difrent: Chemical constituents of the essential oils of Sideritis scardica and Sideritis raeseri Boiss and Heldr. from Bulgaria and Macedonia; 2007, 21(9), 819-823
- Aligiannis N., Kalpoutzakis, Chinou I. B., Mitakou S., Gikas S., Tsarbopoulos A.: Composition and antimicrobial activity of the essential oils of five taxa of Sideritis from Greece J Agric Food Chem. 2001 Feb;49(2):811-5. doi: 10.1021/jf001018w.
- Uritu C. M., Mihai C. T., Stanciu G. D. and others: Medicinal Plants of the Family Lamiaceae in Pain Therapy: A Review; Pain Res Manag 2018, doi: 10.1155/2018/7801543
- Gabrieli C.N., Kefalas P.G., Kokkalou L.E., „Antioxidant activity of flavonoids from Sideritis raeseri”; Journal of Ethnopharmacology, 2005; 96: 423-428
- Aligiannis N., Kalpoutzakis E., Chinou B.et al., „Composition and Antimicrobial activity of the essential oils od five taxa of Sideritis from Greece”, J. Agric. Food Chem 2001; 49: 811-815
- Kitic D., Brankovic S., Zdunic G. and others: Hypotensive, vasorelaxant and cardiodepressant activities of the ethanol extract of Sideritis raeseri spp. raeseri Boiss & Heldr; 2012, 63(5): 531-535
- Tadić V. M., Jeremic I., Dobric S. and others: Anti-inflammatory, gastroprotective, and cytotoxic effects of Sideritis scardica extracts, 2012, 78(5):415-427 DOI: 1055/s-0031-1298172
