Suplementacja kolagenem to temat ciągłej dyskusji odnoszącej się do skuteczności w kontekście prewencji oraz rehabilitacji układu ruchu. Jego rola jest albo silnie przeceniana lub uważana za całkowicie zbędną. Kolagen stanowi jedną trzecią całkowitego białka u ludzi i jest najobficiej występującą formą białka strukturalnego w organizmie, a jego podstawową rolą jest utrzymanie zdrowia tkanki łącznej i właściwości mechanicznych skóry. Trudno więc jest nie doszukać się potencjalnie pozytywnego działania związanego z jego suplementacją. Jak jest naprawę? Czy kolagen może wspierać i chronić przed potencjalnymi urazami układu ruchu? A może jego rola sprowadza się jedynie do poprawy jakości skóry?
WPROWADZENIE
Kolagen to białko o charakterze strukturalnym, który odnosi się do prawidłowej funkcji tkanek łącznych oraz skóry. Ponieważ kolagen jest głównym składnikiem macierzy pozakomórkowej (ECM), jest niezbędny dla siły, regulacji i regeneracji tej tkanki. Kolagen tworzy również się do około 65-80% suchej masy ścięgien, a wiązania poprzeczne kolagenu pomagają strukturze ścięgien wytrzymać naprężenia wynikające z sił zewnętrznych oraz sił ścinających. Tym samym kolagen odgrywa istotną rolę w utrzymaniu zdrowia ścięgien i zmniejszaniu potencjalnego ryzyka urazów w sporcie.
Kolagen charakteryzuje się wysokim stężeniem trzech aminokwasów – glicyny, proliny i hydroksyproliny, które tworzą jego charakterystyczną strukturę potrójnej helisy. W związku z tym kolagen jest hydrolizowany enzymatycznie i rozkładany na mniejsze bioaktywne peptydy, które są łatwo wchłaniane w przewodzie pokarmowym przed wejściem do krążenia. Dzięki hydrolizie peptydy kolagenowe nie mają właściwości żelujących żelatyny i są rozpuszczalne w zimnej wodzie. Obecnie źródłem peptydów kolagenowych jest hydrolizowany kolagen bydlęcy, świński, morski i drobiowy.
Badania nad peptydami kolagenowymi i specyficznymi produktami żelatynowymi koncentrowały się głównie na wpływie suplementacji na zdrowie kości i stawów, ze względu na jej rolę w regulacji ścięgien i obrotu kostnego. Istnieją dowody wskazujące, że kolagen hamuje rozpad kolagenu kostnego i łagodzi bolesne objawy związane ze zwyrodnieniowymi chorobami stawów.
Jeśli chodzi o stan skóry, odkładanie się kolagenu (i elastyny) zmniejsza się wraz ze starzeniem chronologicznym, a zwłaszcza fotostarzeniem (ekspozycja na słońce). Ponadto kolagen może być rozkładany przez hydrolizę białek, takich jak metaloproteinazy macierzy (MMP), co powoduje uszkodzenie skóry i niepożądane zmarszczki. hydrolizat kolagenu ma kilka pozytywnych właściwości biologicznych, takich jak działanie przeciwutleniające, przeciwnadciśnieniowe i obniżające poziom lipidów, a także ustalone działania naprawcze w uszkodzonej skórze. Ponadto kolagen ma podwójne działanie w skórze, gdzie po pierwsze dostarcza składników budulcowych dla kolagenu (i elastyny), a po drugie wiąże receptory w fibroblastach znajdujących się w warstwach skórnych stymulując syntezę kolagenu i elastyny oraz kwasu hialuronowego.
Wiadomo, że przemysł kosmetyczny koncentruje się na wzmacnianiu kolagenu, aby poprawić wygląd skóry, zwłaszcza twarzy i okolice szyi. Kolagen jest stosowany nie tylko w przemyśle kosmetycznym, ale jest również stosowany w farmaceutykach oraz sektorach napojów, żywności i opieki zdrowotnej, napędzając wzrost wykorzystania kolagenu na całym świecie. Pozostaje jednak pytanie, na ile jego rola ma realne przełożenie na poprawę stanu skóry, widoczną w codziennym funkcjonowaniu.
Kolagen rybi od Apollo’s Hegemony – poprawa wyglądu skóry
WPŁYW KOLAGENU NA URAZY STAWÓW
W badaniach dotyczących wpływu kolagenu na funkcje kostno-stawowe zauważono korzystne efekty w zmniejszaniu bólu stawów, poprawie funkcji stawów, zwiększeniu długość bezbolesnego okresu oraz zmniejszenie zapotrzebowania na terapie alternatywne, zwłaszcza w połączeniu z programem rehabilitacji ruchowej. W badaniu Clarka i współpracowników z 2008 roku, w którym suplementowano 10g kolagenu dziennie oraz w badaniu Zdzieblika i wsp. z roku 2017 (5g/dzień) zaobserwowano zmniejszenie dyskomfortu bólowego stawów związanego z aktywnością i stosowania alternatywnych terapii. W poprzednim badaniu zastosowanie alternatywnej terapii w grupie placebo było 3,25-krotnie wyższe niż w przypadku stosowania, a kolagen przyczynił się do 59% spadku wykonywania terapii alternatywnych. Co ciekawe, mimo że w badaniu z 2017 kolagen suplementowany przez 12 tygodni nadal skutecznie łagodził objawy stawów to kontrastuje to z badaniem Clarka i współpracowników, którzy nie zauważyli statystycznie istotnej poprawy aż do ostatniej wizyty w 24 tygodniu, co sugeruje, że osiągnięcie korzyści płynących z suplementacji może zająć ≥ 3 miesiące. Wyniki sugerują również, że 5 g/dzień kolagenu może być równie skuteczne jak 10 g/dzień w łagodzeniu bólu podczas aktywności u sportowców, przy braku choroby zwyrodnieniowej stawów. Możliwym wyjaśnieniem zmniejszenia bólu stawów może być to, że kolagen zwiększa syntezę kolagenu typu I, II, IV, proteoglikanów i elastyny w chrząstce stawowej, prawdopodobnie zmniejszając uszkodzenia tkanek i zmniejszając ból.
Suplementacja peptydami kolagenowymi może również wspomagać tworzenie cząsteczek macierzy pozakomórkowej, prowadząc do zwiększenia jędrności tkanki łącznej i zmniejszania metaloproteinaz macierzy, które degradują białka kolagenowe. Ponadto peptydy kolagenowe mogą wykazywać właściwości przeciwzapalne, ponieważ glicyna może hamować uwalnianie cytokin prozapalnych.
Inna praca naukowa wskazała pozytywny wpływ w kontekście odczuwania dolegliwości stawu skokowego u sportowców cierpiących na chroniczną, nawykową niestabilność stawu skokowego. Niemniej jednak, po precyzyjniejszej analizie, wyniki wyjściowe. W grupie suplementacyjnej były istotnie niższe niż w warunkach placebo co mogło mieć wpływ na uzyskane wyniki. W badaniu Praet’a i współpracowników z 2019 połączono kolahgen z ekscentrycznym treningiem łydek dwa razy dziennie i protokołem ćwiczeń powrotu do biegania u sportowców cierpiących na tendinopatię ścięgna Achillesa. Uczestnicy byli w stanie wrócić do biegania po leczeniu, ale nie osiągnęli poziomu sprawności sprzed urazu w czasie trwania badania. Stosowany kolagen zawierał 22% glicyny, która może wzmacniać siłę organizacji macierzy kolagenowej, zmniejsza stany zapalne i wpływa na metabolizm tenocytów w ścięgnach. Wydaje się więc, że interwencja treningowa wraz z kolagenem może intensyfikować przebudowę śródmięśniowego kolagenu typu IV.
Oesser i Seifert sugerują, że hydrolizat kolagenu stymuluje biosyntezę kolagenu w chondrocytach, komórkach stawowych odpowiedzialnych za syntezę, utrzymanie i organizację macierzy pozakomórkowej. Zmiany w składzie macierzy pozakomórkowej wywołują obrót kolagenu, który stymuluje aktywność chondrocytów, indukując syntezę i dalszą przebudowę. Bello i Oesser na podstawie przeglądu literatury stwierdzili, że hydrolizat kolagenu podawany doustnie może gromadzić się w chrząstce, a także stymulować znaczny wzrost syntezy makrocząsteczek macierzy pozakomórkowej przez chondrocyty.
KOLAGEN A OBOLAŁOŚĆ MIĘŚNIOWA
Badania w kontekście zastosowania kolagenu w kontekście regeneracji uszkodzeń mięśniowych są dosyć ograniczone. Drobiowe peptydy kolagenowe wydawały się łagodzić ubytki w wydajności w wyciskaniu na ławce płaskiej oraz poprawiać regenerację i zmniejszać objawy opóźnionej obolałości mięśniowej (DOMS). Biomarkery dla uszkodzenia tkanki mięśniowej i stanu zapalnego były niższe w grupie stosującej kolagen. Zaobserwowano wyższą tolerancję wysiłkową dla protokołu powtarzanych ćwiczeń oporowych o wysokiej intensywności w grupie interwencyjnej, co wskazuje, że kolagen może nasilić regenerację mięśniowo-szkieletową poprzez możliwą przebudowę macierzy pozakomórkowej.
Co ciekawe, w badaniu Clifforda i współpracowników z 2019 nie stwierdzono wpływu kolagenu na markery stanu zapalnego i syntezę kolagenu kostnego, chociaż stwierdzono, że suplementacja zmniejszyła bolesność mięśni po wysiłku fizycznym w wizualnej skali analogowej. Ponieważ w badaniu oceniano stan zapalny i obrót kolagenu kostnego w próbkach krwi, nie można było dokładnie wyjaśnić mechanizmów stojących za zaobserwowanymi pozytywnymi zmianami. W przyszłych badaniach wymagana jest większa próbka z wykorzystaniem biopsji mięśni i dodatkowych biomarkerów obrotu tkanki łącznej, aby lepiej zrozumieć, w jaki sposób kolagen może wpływać na regenerację treningową.
KOLAGEN A JEGO SYNTEZA W ORGANIZMIE
W badaniu autrostwa Shawa i współpracowników zauważono, że synteza kolagenu wzrosła i pozostała podwyższona przez 72 godziny przy suplementacji 15 g dziennie kolageno wzbogaconego witaminą C w porównaniu z dawką 5 g dziennie i placebo. Zawartość aminokwasów we krwi osiągnęła wartość szczytową 1 godzinę po spożyciu 15 g kolagenu (wzrost o 376 mmol/l dla glicyny i 162 mmol/l dla proliny w stosunku do wartości wyjściowej) i 30 minut po 5 g kolagenu. Daje to niezwykle praktyczne informacje dotyczące warunków suplementacji kolagenem przedtreninowo w celu nasilenia adaptacji. Kolagen w dawce 15 g dziennie zwiększał syntezę kolagenu w okresie regeneracji po wysiłku, co widać na podstawie wzrostu markerów syntezy kolagenu kostnego (PINP) (153% wzrost PINP przy 15 g kolagenu, vs 59,2% wzrost przy 5 g kolagenu i 53,9% wzrost w warunkach placebo). Wskazuje to, że synteza kolagenu z 15 g dziennie kolagenu w połączeniu z protokołem ćwiczeń oporowych, stosowana 60 min przed ćwiczeniami, może poprawić regenerację tkanek i pomóc w zapobieganiu urazom. Ponadto obecność witaminy C sprzyja tworzeniu hydroksy-proliny i sprzyja sieciowaniu kolagenu, co czyni ją niezbędną do syntezy kolagenu.
SUPLEMENTACJA KOLAGENU A KOMPOZYCJA CIAŁA
W pracy naukowej Zdzieblika i wsp. z 2015 roku zauważono, że suplementacja kolagenem uzupełniona programem treningu oporowego wywołała znaczące zmiany kompozycji ciała u starszych mężczyzn z sarkopenią. Nastąpił wzrost o ponad 5 kg beztłuszczowej masy ciała i spadek masy tłuszczowej o 6 kg w przypadku stosowania kolagenu. Natomiast w placebo beztłuszczowa masa ciała wzrosła o 3 kg, a masa tłuszczowa zmniejszyła się o 4 kg, prawdopodobnie dzięki programowi treningu oporowego.
W badaniu Jendricke i współpracowników zaobserwowano znaczny wzrost beztłuszczowej masy ciała w grupie stosującej kolagen. Zmiany w beztłuszczowej masie ciała można prawdopodobnie przypisać zwiększeniu otaczającej tkanki łącznej, ponieważ nie było różnicy w hipertrofii pola przekroju poprzecznego włókien (fCSA) w żadnej z grup. We wcześniejszych badaniach zaobserwowano również wzrost syntezy ECM w tkance łącznej przy suplementacji kolagenem.
KOLAGEN W POŁĄCZENIU Z WITAMINĄ C
Istnieją przedkliniczne dowody na to, że suplementacja witaminy C przyspiesza gojenie kości po złamaniach, zwiększa syntezę kolagenu typu I i zmniejsza parametry stresu oksydacyjnego. Jednak dowody kliniczne nie odzwierciedlają wyników obserwowanych do tej pory na modelach zwierzęcych. Ponadto, wysokie dawki (tj. >1000 mg/d) doustnie podawanej witaminy C nie przyniosły bezpośrednich korzyści w porównaniu z grupą kontrolną. I odwrotnie, niskie dawki (tj. 60 mg/d) doustnie podawanej witaminy C wskazały równice w podwyższonych biomarkerach kości w porównaniu z grupą kontrolną. Istnieją więc nieco ograniczone dane dotyczące skuteczności suplementacji witaminy C po urazach układu mięśniowo-szkieletowego.
Badania oceniające wpływ witaminy C na produkcję kolagenu sugerowały, że witamina C jest skuteczna poprzez stymulację szlaków biochemicznych związanych z syntezą kolagenu. W pracy autorstwa Omeroglu i współpracowników doniesiono, że witamina C zwiększa aktywność fibroblastów wydzielających prokolagen i ogólną produkcję kolagenu typu I. Stymulacja komórek produkujących kolagen została również opisana przez Yilmaza i współpracowników, którzy zaobserwowali przyspieszone tempo rozwoju i przerostu chondrocytów. Co więcej, w badaniu Sandukji i współpracowników doniesiono o podwyższeniu poziomu fosfatazy alkalicznej, enzymu zależnego od witaminy C, zaangażowanego w różnicowanie osteoblastów i tworzenie kości. Badania te dostarczają dowodów na to, że witamina C może być skuteczna w promowaniu syntezy kolagenu in vivo, chociaż potrzebne są dalsze badania kliniczne.
Elektrolity od Testosterone.pl – Świetny dodatek do napoju treningowego
JAK ZINTENSYFIKOWAĆ DZIAŁANIE KOLAGENU W KONTEKŚCIE APARATU RUCHU?
Na podstawie dostępnych badań, wydaje się, że kolagen może potencjalnie zmniejszyć ból stawów i poprawić funkcjonalność stawów, zwłaszcza w połączeniu z protokołem ćwiczeń rehabilitacyjnych. Suplementacja kolagenem pozwala wydłużyć bezbolesny czas przy podejmowanym wysiłku i nasilić syntezę kolagenu. W związku z tym dawki kolagenu od 5 do 15 g dziennie, przyjmowane co najmniej 1 godzinę przed wysiłkiem, przez ponad 3 miesiące, mogą pomóc w zmniejszeniu czynnościowego bólu stawów i poprawie regeneracji mięśni.
Ponieważ korzystne efekty kolagenu pojawiają się po trzech miesiącach lub dłużej, kluczowe znaczenie ma przestrzeganie przez sportowców i uczestników okresu suplementacji. Długotrwałe stosowanie kolagenu jest uważane za bezpieczne, a żadne z badań nie wykazało żadnych niepożądanych skutków kolagenu, nawet w wyższych dawkach lub w różnych postaciach suplementów.
W przyszłości kluczowe jest przeprowadzenie badań naukowych w kontekście kobiet, jako że są one bardziej narażone na urazy tkanki łącznej niż mężczyźni. Zwiększone ryzyko urazów u kobiet wynika z osłabionej reakcji przerostu ścięgien, niższego tempa syntezy kolagenu w ścięgnach bezpośrednio po wysiłku oraz fluktuacji hormonalnych na skutek cyklu menstruacyjnego.
KOLAGEN A WPŁYW NA SKÓRĘ
Sieć włókien kolagenowych skóry właściwej staje się coraz bardziej rozdrobniona (tj. prezentując krótsze i mniej zorganizowane włókna, które gromadzą się jako kilka fragmentów zdegradowanego kolagenu) wraz z wiekiem. Ponadto starzenie zwiększa również wytwarzanie metaloproteinaz, które są enzymami rozkładającymi włókna kolagenowe, zmniejszając w ten sposób syntezę nowych składników macierzy zewnątrzkomórkowej, w tym kolagenu wytwarzanego przez fibroblasty skóry. To właśnie dlatego upatruje się duży potencjał w kontekście zachowania jakości skóry i poprawy wyglądu na skutek jego suplementacji.
W badaniach, w których stosowano różne stężenia peptydów kolagenowych, preparaty, pochodzenie (wieprzowe, wołowe, rybie) oraz formy podawania (płynne i stałe) suplementu doustnego, większość badań wykazała poprawę nawilżenia skóry elastyczność, zwiększoną gęstość skóry i redukcję zmarszczek na twarzy. Korzystne efekty były widoczne po 60 i 90 dniach od rozpoczęcia suplementacji i utrzymywały się przez 30 dni po zakończeniu interwencji.
W kilku badaniach klinicznych oceniono wpływ doustnej suplementacji kolagenem i zaobserwowano poprawę syntezy kolagenu w skórze, zwiększoną syntezę kolagenu przez fibroblasty, poprawę nawilżenia i elastyczności skóry oraz zmniejszenie zmarszczek. W pracy naukowej autorstwa Bolke i współpracowników z 2019 wykazano, że dzienne spożycie 2,5 g peptydów kolagenowych zwiększyło poziom nawilżenia, elastyczność skóry i gęstość skóry oraz zmniejszyło powierzchnię zmarszczek u kobiet w wieku >35 lat po 90 dniach suplementacji. Wyniki te zostały udowodnione zarówno obiektywnymi, jak i subiektywnymi metodami oceny. Ponadto obserwowane rezultaty utrzymywały się przez 30 dni po interwencji. Potwierdzając te ustalenia, podobne wyniki uzyskano w badaniach klinicznych, w których podawano 5 g peptydów kolagenowych, wykazując, że do uzyskania korzystnych efektów wystarczy suplementacja 2,5 g peptydów kolagenowych przez 90 dni.
Przeciwnie w badaniu Prokscha i współpracowników nie wykazano poprawy nawilżenia skóry przy 2,5 lub 5 g kolagenu. Wyniki mogą być spowodowane miejscem pomiaru jaki była Ponieważ to miejsce jest obszarem bardziej chronionym przed promieniowaniem słonecznym, jej proces starzenia się skóry jest mniej przyspieszony niż przykładowo na twarzy.
Wcześniejsze badania wykazały, że dipeptydy Pro-Hyp i Hyp-Gly mają zaawansowany wpływ na fibroblasty skóry, stymulując ich metabolizm, migrację i proliferację poprzez wytwarzanie włókien kolagenowych w skórze właściwej. W badaniu klinicznym przeprowadzonym przez Koizumi i współpracowników, w których interwencja obejmowała przyjmowanie 3 g peptydów kolagenowych pochodzących z ryb przez 90 dni, skutkowało skuteczną redukcją zmarszczek na twarzy i poprawą nawilżenia skóry i elastyczności u kobiet. Dodatkowo badanie przeprowadzone przez Sugihara wykazało, że spożycie 2,5 g peptydów kolagenowych, pochodzących z rybich łusek i zawierających bioaktywne dipeptydy Pro-Hyp i Hyp-Gly, poprawiało nawilżenie, elastyczność oraz wygładzenie zmarszczek skóry twarzy w ciągu 4 tygodni. Kliniczną poprawę parametrów obserwowano szybciej w grupie suplementowanej wyższym stężeniem dipeptydów, co potwierdza przypuszczenie, że skład ma bezpośredni wpływ na wyniki.
Warto również wspomnieć o badaniu Nomoto i współpracowników z 2020 rok, w którym udział wzięły starsze, schorowane osoby. Wyniki wykazały, że przyjmowanie suplementu kolagenowego było korzystne i zmniejszało podatność skóry na urazy spowodowane zabiegami.
Gotu kola od Apollo’s Hegemony – suplement nasilający syntezę kolagenu w organizmie
PODSUMOWANIE
W świetle obecnej literatury naukowej wydaje się, że suplementacja kolagenem jest sensowna w kontekście zdrowia układu ruchu. W badaniach dotyczących wpływu kolagenu na funkcje kostno-stawowe zauważono korzystne efekty w zmniejszaniu bólu stawów, poprawie funkcji stawów, zwiększeniu długość bezbolesnego okresu oraz zmniejszenie zapotrzebowania na terapie alternatywne, szczególnie wtedy, gdy suplementacja obejmowała jednoczesną terapię ruchową. Istnieją dowody wskazujące, że kolagen hamuje rozpad kolagenu kostnego i łagodzi bolesne objawy związane ze zwyrodnieniowymi chorobami stawów. Co więcej, peptydy kolagenowe wydawały się łagodzić ubytki w wydajności w wyciskaniu na ławce płaskiej oraz poprawiać regenerację i zmniejszać objawy opóźnionej obolałości mięśniowej.
Kluczowe jest jednak, aby suplementacja występowała w bliskiej relacji z treningiem o charakterze oporowym. Dodatkowa suplementacja nasila syntezę kolagenu w elementach włóknistych, która stymulowana jest oporem zewnętrznym. Co więcej, kluczowa jest obecność, co prawda niskich dawek, witaminy C.
Co więcej, suplementacja kolagenem może być przydatna nie tylko w kontekście układu ruchowego, ale i zdrowej cery. W kilku badaniach klinicznych oceniono wpływ doustnej suplementacji kolagenem i zaobserwowano poprawę syntezy kolagenu w skórze, zwiększoną syntezę kolagenu przez fibroblasty, poprawę nawilżenia i elastyczności skóry oraz zmniejszenie zmarszczek. Wydaj się jednak, że istnieje potrzeba suplementacji peptydami kolagenowymi co najmniej 90 dni.
Bibliografia
Zdzieblik D, Oesser S, Baumstark MW, Gollhofer A, König D (2015) Collagen peptide supplementation in combination with resistance training improves body composition and increases muscle strength in elderly sarcopenic men: a randomised controlled trial. Br J Nutr 114(8):1237–1245. https:// doi. org/ 10. 1017/ s0007 11451 50028 10
Zdzieblik D, Oesser S, Gollhofer A, König D (2017) Improvement of activity-related knee joint discomfort following supplementation of specific collagen peptides. Appl Physiol Nutr Metab 42(6):588– 595.
Clark KL, Sebastianelli W, Flechsenhar KR, Aukermann DF, Meza F, Millard RL, Albert A (2008) 24-Week study on the use of colla- gen hydrolysate as a dietary supplement in athletes with activity- related joint pain. Curr Med Res Opin 24(5):1485–1496. https:// doi. org/ 10. 1185/ 03007 9908x 291967
Dressler P, Gehring D, Zdzieblik D, Oesser S, Gollhofer A, König D (2018) Improvement of functional ankle properties following supplementation with specific collagen peptides in athletes with chronic ankle instability. J Sports Sci Med 17(2):298–304
Mackey AL, Donnelly AE, Turpeenniemi-Hujanen T, Roper HP (2004) Skeletal muscle collagen content in humans after high-force eccentric contractions. J Appl Physiol 97(1):197–203. https:// doi. org/ 10. 1152/ jappl physi ol. 01174. 2003
Lopez HL, Ziegenfuss TN, Park J (2015) Evaluation of the effects of biocell collagen, a novel cartilage extract, on connective tis- sue support and functional recovery from exercise. Integr Med (encinitas) 14(3):30–38
Clifford T, Ventress M, Allerton DM, Stansfield S, Tang JCY, Fraser WD, Stevenson E (2019) The effects of collagen peptides on mus- cle damage, inflammation and bone turnover following exercise: a randomized, controlled trial. Amino Acids 51(4):691–704. https:// doi. org/ 10. 1007/ s00726- 019- 02706-5
Shaw G, Lee-Barthel A, Ross ML, Wang B, Baar K (2017) Vitamin C-enriched gelatin supplementation before intermittent activity augments collagen synthesis. Am J Clin Nutr 105(1):136–143. https:// doi. org/ 10. 3945/ ajcn. 116. 138594
Jendricke P, Centner C, Zdzieblik D, Gollhofer A, König D (2019) Specific collagen peptides in combination with resistance train- ing improve body composition and regional muscle strength in premenopausal women: a randomized controlled trial. Nutrients. https:// doi. org/ 10. 3390/ nu110 40892
Yilmaz C, Erdemli E, Selek H, Kinik H, Arikan M, Erdemli B. The con- tribution of vitamin C to healing of experimental fractures. Arch Orthop Trauma Surg. 2001;121(7):426-428.
Omeroglu S, Peker T, Turkozkan N, Omeroglu H. High-dose vitamin C supplementation accelerates the Achilles tendon healing in healthy rats. Arch Orthop Trauma Surg. 2009;129(2):281-286.
Oesser S, Seifert J. Stimulation of type II collagen biosynthesis and secretion in bovine chondrocytes cultured with degraded collagen. Cell Tissue Res, 2003; 311(3): 393-9.
Bello AE, Oesser S. Collagen hydrolysate for the treatment of osteoarthritis and other joint disorders: a review of the literature. Curr Med Res Opin, 2006; 22(11): 2221-32.
Bolke L, Schlippe G, Gerß J, Voss W. A collagen supplement improves skin hydration, elasticity, roughness, and density: results of a randomized, placebo-controlled, blind study. Nutrients 2019; 11:7–11.
Proksch E, Segger D, Degwert J, Schunck M, Zague V, Oesser S. Oral supplementation of specific collagen peptides has beneficial effects on human skin physiology: a double-blind, placebo- controlled study. Skin PharmacolPhysiol 2014; 27:47–55.
Koizumi S, Inoue N, Shimizu M, Kwon C, Kim HY, Park KS. Effects of dietary supplementation with fish scales-derived collagen peptides on skin parameters and condition: a randomized, placebo-controlled, double-blind study. Int J Pept
Sugihara F, Inoue N, Wang X. Clinical effects of ingesting collagen hydrolysate on facial skin properties: A randomized, placebo-controlled, double-blind trial. Jpn Pharmacol Ther. 2015;43:67–70.
