Optymalizacja żywienia w opiece chirurgicznej

Zdjęcie: National Cancer Institute, Unsplash

 

W ciągu ostatniej dekady chirurdzy coraz częściej koncentrują się na czynnikach poza salą operacyjną, które mogą poprawić wyniki leczenia chirurgicznego. Wprowadzenie protokołów Przyspieszonej Rekonwalescencji po Operacjach (Enhanced Recovery After Surgery, ERAS) znacząco zwiększyło jakość i tempo powrotu pacjentów do zdrowia. Istnieją solidne dane wskazujące, że przestrzeganie tych protokołów poprawia długoterminowe wskaźniki przeżycia, zmniejsza liczbę powikłań, skraca czas hospitalizacji, zmniejsza częstość ponownych przyjęć do szpitala oraz redukuje koszty leczenia.

Mimo tych korzyści wciąż pozostają pytania dotyczące związku pomiędzy wynikami klinicznymi a niedoborami żywieniowymi. Okres pooperacyjny jest kluczową fazą opieki chirurgicznej, charakteryzującą się zwiększonym zapotrzebowaniem metabolicznym, nasilonym stresem oksydacyjnym i stanem zapalnym, wzmożoną aktywnością układu odpornościowego oraz delikatną równowagą między syntezą białek a ich katabolizmem. Choć te procesy są niezbędne do gojenia tkanek, mogą zostać zakłócone przez nieodpowiedni stan odżywienia, co prowadzi do suboptymalnych wyników leczenia chirurgicznego.

Badania wykazały, że suplementacja żywieniowa przed operacją, kontynuacja przyjmowania klarownych płynów bogatych w węglowodany do dwóch godzin przed zabiegiem oraz natychmiastowe wprowadzenie żywienia doustnego po operacji, przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka infekcji, skrócenia czasu hospitalizacji, obniżenia śmiertelności i poprawy innych wyników leczenia.

Chirurdzy odgrywają kluczową rolę w identyfikacji pacjentów, którzy mogą odnieść korzyści z wsparcia żywieniowego w okresie okołooperacyjnym. Badanie ankietowe przeprowadzone wśród chirurgów zajmujących się przewodem pokarmowym i chirurgią onkologiczną wykazało, że 74% respondentów uznaje niedożywienie za poważny problem kliniczny, 83% zgadza się, że suplementacja żywieniowa przed operacją zmniejsza liczbę powikłań, a 81% uważa, że standardowy protokół optymalizacji żywieniowej byłby korzystny. Jednak tylko 21% pacjentów otrzymuje suplementację przedoperacyjną, a jedynie 22% suplementację pooperacyjną.

Choć chirurdzy są świadomi znaczenia stanu odżywienia pacjenta, praktyczne informacje na temat oceny i optymalizacji żywienia są często pomijane w programach edukacyjnych i szkoleniowych. Jest to szczególnie istotne w kontekście zróżnicowanych potrzeb żywieniowych pacjentów chirurgicznych. Pacjent zdrowy, poddawany niewielkiej operacji, ma zupełnie inne potrzeby niż pacjent z chorobami współistniejącymi lub nowotworem, wymagający długotrwałej i skomplikowanej interwencji chirurgicznej.

Wypełnienie tej luki w edukacji i praktyce klinicznej ma kluczowe znaczenie dla poprawy jakości opieki nad pacjentem oraz wyników leczenia chirurgicznego. Ustanowienie standardowych protokołów oceny i optymalizacji żywienia, dostosowanych do indywidualnych potrzeb pacjentów, powinno stać się priorytetem w chirurgii. Chirurdzy, jako liderzy opieki chirurgicznej, powinni aktywnie angażować się w proces optymalizacji żywienia, aby zapewnić najlepsze możliwe wyniki leczenia.

 

Monitoring  żywieniowy

Aby w pełni ocenić stan przedoperacyjny pacjenta i monitorować jego postępy po operacji, konieczne jest stosowanie obiektywnych markerów żywieniowych. Tradycyjnie albumina i prealbumina są uznawane za laboratoryjne wskaźniki stanu odżywienia, przy czym prealbumina jest preferowana ze względu na jej krótszy okres półtrwania, co pozwala na ocenę bardziej dynamicznych zmian w stanie odżywienia. Jednak nowsze dane odrzucają ich użyteczność jako definitorów niedożywienia i sugerują, że oba wskaźniki są bardziej związane z ryzykiem niedożywienia niż jego bezpośrednim rozpoznaniem.

Albumina, bezwzględna liczba limfocytów oraz Subiektywna Globalna Ocena (Subjective Global Assessment, SGA) okazały się skuteczne w przewidywaniu powikłań pooperacyjnych po operacjach w obrębie jamy brzusznej. Należy jednak zwrócić uwagę, że wskaźniki takie jak wskaźnik masy ciała (BMI), obwód ramienia czy grubość fałdu skórnego często nie korelują z ryzykiem powikłań pooperacyjnych. Oznacza to, że niedożywienie może nie być widoczne na podstawie zewnętrznego wyglądu pacjenta.

Pacjenci z nowotworami wymagają szczególnej uwagi w kontekście optymalizacji żywienia okołooperacyjnego. Zarówno Narzędzie Oceny Ryzyka Żywieniowego (NRS-2002), jak i Subiektywna Globalna Ocena (SGA) zostały zwalidowane jako skuteczne metody oceny stanu odżywienia pacjentów poddawanych dużym operacjom brzusznym. Narzędzie NRS-2002 cechuje się większą specyficznością, natomiast SGA jest bardziej czułe w odniesieniu do pacjentów z chorobami nowotworowymi.

Niskie wartości prealbuminy, albuminy, całkowitej liczby limfocytów, wskaźnika masy ciała oraz anoreksja zostały wskazane jako niezależne predyktory powikłań pooperacyjnych u pacjentów onkologicznych. Te czynniki mogą być przydatne w identyfikacji pacjentów, którzy najbardziej skorzystają z optymalizacji żywieniowej w okresie okołooperacyjnym.

Randomizowane badanie kontrolowane oceniło wpływ suplementacji żywieniowej przed operacją u pacjentów z nowotworami, którzy nie wykazywali objawów klinicznego niedożywienia. Grupa interwencyjna doświadczyła istotnie mniejszej liczby poważnych powikłań, a także poprawy parametrów żywieniowych w surowicy, takich jak poziom albuminy, białka całkowitego, transferyny i całkowitej liczby limfocytów. Chociaż zakres korzyści wynikających z optymalizacji żywieniowej może się różnić w zależności od złożoności pacjenta i zabiegu, literatura wyraźnie wspiera jej pozytywny wpływ na wiele grup pacjentów. Dlatego szczegółowy screening i uwzględnienie tych czynników są niezwykle ważne.

Pacjenci z otyłością stanowią szczególnie trudną grupę do oceny pod względem stanu odżywienia. Pomimo nadmiaru masy ciała, wielu pacjentów z otyłością cierpi na niedobory składników odżywczych. Tak zwana „dieta otyłościowa” opiera się często na dużej ilości przetworzonych produktów spożywczych bogatych w węglowodany, tłuszcze nasycone i sód, przy jednoczesnym niedoborze białek oraz mikroelementów. Do najczęściej występujących niedoborów zalicza się witaminy A, B1 (tiamina), B9 (kwas foliowy), B12 (kobalamina), C, D i E, a także żelazo, cynk, magnez i wapń.

Pacjenci z otyłością są również narażeni na długoterminowe niedobory składników odżywczych w przypadku poddania się operacjom bariatrycznym. Narzędzia do oceny ryzyka żywieniowego mają ograniczoną skuteczność w tej grupie pacjentów, ponieważ wiele z nich opiera się na masie ciała jako kluczowym czynniku oceny. W związku z tym konieczne jest zastosowanie bardziej wszechstronnych i dostosowanych metod oceny, które uwzględniają nie tylko masę ciała, ale także jakość diety i potencjalne niedobory składników odżywczych.

 

Kolagen rybi od Apollo’s Hgemony – przyśpiesza regeneracje miękkich tkanek – KUP TUTAJ

Żywienie przedoperacyjne

Przejściowa insulinooporność może utrzymywać się od kilku dni do trzech tygodni po niepowikłanej, planowej operacji jamy brzusznej. Stan ten może być dodatkowo nasilany przez przedłużony okres głodzenia przed operacją. Badania wykazały, że podanie wlewu glukozy na noc przed operacją zmniejsza katabolizm białek, insulinooporność i oksydację tłuszczów, co poprawia metabolizm pooperacyjny. Efekt ten osiągany jest przez ograniczenie wydzielania kortyzolu i glukagonu. Rozwiązania oparte na podaży węglowodanów przed operacją mogą zmniejszać insulinooporność nawet o 50%, zapobiegać rozpadowi mięśni, skracać czas hospitalizacji, przyspieszać powrót do zdrowia i poprawiać funkcję organizmu po operacji. Dodatkowo zmniejszają uczucie pragnienia, głodu i niepokoju zgłaszanego przez pacjentów przed zabiegiem. Typowe formuły oparte są na polimerach węglowodanowych, takich jak maltodekstryna, co obniża osmolalność roztworu. Już 400 ml takiego roztworu wystarcza, aby wywołać zmiany hormonalne charakterystyczne dla stanu odżywionego, nie opóźniając opróżniania żołądka ani nie zwiększając ryzyka działań niepożądanych. Efekty te zaobserwowano zarówno u pacjentów poddawanych dużym, jak i drobnym operacjom jamy brzusznej. Wysokiej jakości badania potwierdzają, że doustne podanie płynów zawierających węglowodany zmniejsza insulinooporność i ryzyko zakażeń pooperacyjnych, a ich stosowanie jest bezpieczne nawet do dwóch godzin przed zabiegiem.

Poza suplementacją węglowodanów w okresie okołooperacyjnym, intensywnie badana jest rola białek, tłuszczów i specyficznych aminokwasów w łagodzeniu pooperacyjnego katabolizmu całego organizmu. Ważnym zagadnieniem jest również tzw. „prehabilitacja”, czyli suplementacja odżywcza zawierająca węglowodany, białka lub składniki wspierające układ immunologiczny w okresie przedoperacyjnym. Niektóre badania wskazują na jej łagodny wpływ na zmniejszenie insulinooporności i skrócenie czasu hospitalizacji, choć wyniki dotyczące efektów pooperacyjnych są niejednoznaczne. Aktualne wytyczne zalecają stosowanie żywienia pozajelitowego wyłącznie u pacjentów z ciężkim niedożywieniem, u których odżywianie drogą doustną lub dojelitową jest niewystarczające. U takich pacjentów żywienie pozajelitowe wiąże się ze znacznym zmniejszeniem powikłań pooperacyjnych. U pacjentów z wynikiem NRS-2002 wynoszącym ≥5, wdrożenie optymalizacji żywieniowej przed operacją skutkuje mniejszą liczbą powikłań i krótszym czasem hospitalizacji. Narzędzie to może być pomocne w identyfikacji osób, które najbardziej skorzystają na interwencjach żywieniowych przed zabiegiem.

 

Żywienie pooperacyjne

W większości przypadków żywienie doustne powinno być wprowadzane natychmiast po operacji, ponieważ zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań i skraca czas hospitalizacji. Badania pokazują, że takie podejście jest bezpieczne, nawet u pacjentów z nowymi zespoleniami dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Wprowadzenie żywienia doustnego pozwala skrócić czas trwania niedrożności porażennej, zmniejszyć długość pobytu w szpitalu oraz obniżyć śmiertelność. Metaanaliza przeprowadzona w 2023 roku dotycząca wczesnego żywienia doustnego po operacjach górnego odcinka przewodu pokarmowego, w tym zabiegach na guzach przełyku i żołądka, wykazała szybszy powrót funkcji jelit, krótszy czas hospitalizacji oraz brak zwiększonego ryzyka powikłań.

Jeżeli żywienie doustne nie jest możliwe, w pierwszej kolejności należy zastosować żywienie dojelitowe. W sytuacji, gdy w ciągu siedemdziesięciu dwóch godzin nie uda się osiągnąć zaplanowanego poziomu żywienia, należy rozważyć wprowadzenie żywienia pozajelitowego lub uzupełniającego żywienia pozajelitowego. W ostatnich latach literatura naukowa dotycząca stosowania, bezpieczeństwa i korzyści związanych z wczesnym żywieniem pozajelitowym uległa znaczącym zmianom. Cztery duże randomizowane badania kontrolowane, przeprowadzone wśród pacjentów w stanie ostrym, w tym pacjentów chirurgicznych, wykazały, że żywienie pozajelitowe nie wiąże się już z podwyższonym ryzykiem wystąpienia infekcji. Nowe wytyczne wskazują, że żywienie dojelitowe i pozajelitowe mogą być stosowane zamiennie, a w sytuacji, gdy osiągnięcie zaplanowanego poziomu żywienia dojelitowego nie jest możliwe, wczesne żywienie pozajelitowe jest bezpieczne, skuteczne i zapewnia wyniki porównywalne do żywienia dojelitowego.

Dodatkowe wsparcie dla stosowania wczesnego żywienia pozajelitowego u pacjentów chirurgicznych przynoszą wyniki badania, w którym analizowano pacjentów po dużych operacjach w obrębie jamy brzusznej. Wyniki te pokazują, że wprowadzenie uzupełniającego żywienia pozajelitowego w trzecim dniu po operacji znacząco zmniejsza liczbę powikłań infekcyjnych w porównaniu do opóźnienia wprowadzenia uzupełniającego żywienia pozajelitowego do ósmego dnia po operacji.

 

Immunożywienie

Kwestia suplementacji tzw. składników wspierających układ odpornościowy, takich jak glutamina, arginina czy kwasy tłuszczowe omega-3, pozostaje przedmiotem intensywnej debaty. Składniki te są uważane za odgrywające wyjątkową rolę w wspieraniu układu immunologicznego i mogące przynieść korzyści w procesie rekonwalescencji oraz zapobieganiu infekcjom w ostrym okresie po planowej operacji.

Systematyczny przegląd badań nad suplementacją glutaminy u pacjentów po dużych planowych operacjach w obrębie jamy brzusznej wykazał statystycznie istotne skrócenie czasu hospitalizacji o średnio 2,67 dnia, przy braku wpływu na ogólną zachorowalność. Jednak uwzględnione badania były niedostatecznie liczne, a wyniki innych badań oraz metaanaliz dotyczących glutaminy są niejednoznaczne. W związku z tym potrzebne są dalsze badania, aby określić jej rzeczywistą przydatność.

Kluczowa metaanaliza dotycząca suplementacji argininy lub diet immunożywieniowych w chirurgii wykazała istotne zmniejszenie częstości powikłań infekcyjnych w okresie okołooperacyjnym, zmniejszone ryzyko przecieku zespolenia oraz skrócenie czasu hospitalizacji. Co ciekawe, korzyści te były podobne niezależnie od tego, czy suplementacja argininy była stosowana jedynie przedoperacyjnie, zarówno przed-, jak i pooperacyjnie, czy też wyłącznie po operacji. Przegląd systematyczny 35 randomizowanych badań kontrolowanych obejmujących pacjentów poddawanych zarówno operacjom przewodu pokarmowego, jak i innym planowym zabiegom chirurgii ogólnej, wykazał znaczną redukcję powikłań infekcyjnych (o 41%) oraz skrócenie czasu hospitalizacji o średnio 2,38 dnia.

Randomizowane badanie z udziałem 264 pacjentów wykazało, że zastosowanie napoju zawierającego argininę w porównaniu do standardowego wysokokalorycznego suplementu odżywczego zmniejszyło częstość powikłań infekcyjnych (z 23,8% do 10,7%) oraz infekcji w obrębie ran (z 16,4% do 5,7%). Rola immunożywienia była szczególnie szeroko badana u pacjentów z nowotworami górnego odcinka przewodu pokarmowego. Najczęściej odnotowywanymi korzyściami w tej grupie były zmniejszenie częstości powikłań infekcyjnych oraz skrócenie czasu hospitalizacji.

Wytyczne Europejskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego i Metabolizmu (ESPEN) oficjalnie zalecają stosowanie immunożywienia w okresie okołooperacyjnym lub pooperacyjnym u pacjentów niedożywionych poddawanych dużym operacjom onkologicznym. Jednakże potrzeba więcej danych, aby jednoznacznie określić jego rolę w zabiegach niezwiązanych z chorobami nowotworowymi.

Rola prebiotyków, probiotyków i symbiotyków w redukcji powikłań infekcyjnych w okresie okołooperacyjnym jest obecnie przedmiotem badań. Choć wyniki są obiecujące, konieczne są dalsze dane, aby opracować formalne zalecenia dotyczące ich stosowania.

 

Elektrolity od testosterone.pl – usprawniają nawadnianie oragnizmu – KUP TUTAJ

Konkretne przykłady:

Pacjenci z oparzeniami

Oparzenia termiczne powodują głęboką odpowiedź hipermetaboliczną, która może utrzymywać się do dwóch lat po urazie. Wydatek energetyczny w tej grupie może wynosić do 180% wartości podstawowych w pierwszym tygodniu po urazie i pozostaje podwyższony na poziomie 120-140% nawet po sześciu miesiącach.

Wczesne żywienie dojelitowe (w ciągu 24 godzin) zmniejsza katabolizm mięśni, poprawia gojenie ran, skraca czas hospitalizacji i zmniejsza ryzyko powikłań septycznych. Suplementacja witamin i minerałów, takich jak witaminy A, C, D oraz cynku, miedzi i selenu, może poprawiać funkcje immunologiczne i wspierać proces gojenia.

Podczas gdy suplementacja glutaminą jest zalecana u pacjentów z oparzeniami obejmującymi ponad 20% powierzchni ciała, ostatnie badania sugerują, że nie zawsze przynosi ona korzyści, a jej rola wymaga dalszych badań. Warto również rozważyć monitorowanie i uzupełnianie mikroelementów, szczególnie u pacjentów z niewydolnością nerek poddawanych terapii nerkozastępczej.

Optymalizacja żywienia w tych szczególnych grupach pacjentów wymaga indywidualnego podejścia oraz zastosowania zaawansowanych narzędzi diagnostycznych, takich jak kalorymetria pośrednia, w celu precyzyjnego dostosowania podaży energii i składników odżywczych.

Żywienie u pacjentów z ranami otwartymi brzucha

Pacjenci z ranami otwartymi brzucha doświadczają znacznej utraty białka, płynów i elektrolitów, co wpływa negatywnie na wyniki leczenia. W tej grupie zapotrzebowanie na białko wzrasta do 2,5 g/kg/dzień, ponieważ z płynem z jamy brzusznej tracone jest od 2 do 4,6 g azotu na litr.

Wczesne żywienie dojelitowe jest korzystne, o ile przewód pokarmowy jest funkcjonalny, natomiast w przypadku niedrożności jelit należy rozważyć wczesne żywienie pozajelitowe. Badania wskazują, że żywienie dojelitowe w ciągu 14 dni od operacji zmniejsza ryzyko zapalenia płuc, tworzenia przetok oraz śmiertelności.

Skoncentrowane źródło białka o wysokim stopniu przyswajalności – KUP TUTAJ

Chirurgia bariatryczna

Pacjenci poddawani chirurgii bariatrycznej przestrzegają rygorystycznych diet zarówno przed, jak i po operacji, a ich charakter różni się w zależności od rodzaju zabiegu. Dieta niskokaloryczna oraz suplementacja kwasami tłuszczowymi omega-3 przed operacją mogą zmniejszyć objętość wątroby, tłuszcz trzewny, poprawić kontrolę glikemii, gojenie ran oraz zmniejszyć liczbę powikłań chirurgicznych w zależności od rodzaju przestrzeganej diety.

Po operacji pacjenci przechodzą trzyetapowy plan diety: od klarownych płynów przez płynne posiłki do diety w formie puree/miękkiej, zanim wprowadzą pokarmy stałe. Techniki chirurgiczne ograniczające pojemność żołądka, takie jak rękawowa resekcja żołądka i opaski żołądkowe, mogą wpływać na wchłanianie żelaza, selenu i witaminy B12. Operacje zmieniające anatomię przewodu pokarmowego, takie jak gastric bypass metodą Roux-en-Y, prowadzą do bardziej wyraźnych niedoborów witamin i składników odżywczych, w tym witamin A, C, D, B1, B2, B6, B12, cynku i miedzi.

Zespół multidyscyplinarny, składający się z chirurgów, dietetyków i lekarzy, jest kluczowy dla długoterminowej opieki nad pacjentami bariatrycznymi, szczególnie w kontekście zarządzania chorobami współistniejącymi.

Pacjenci urazowi i intensywna opieka medyczna

Pacjenci z poważnymi urazami i w stanie krytycznym stwarzają unikalne wyzwania w zakresie żywienia, ponieważ ich stan odżywienia przed urazem często nie jest znany, a potrzeby żywieniowe dynamicznie się zmieniają. Urazy wywołują odpowiedź ostrej fazy, charakteryzującą się nasilonym katabolizmem białek, insulinoopornością, zmniejszonym wychwytem glukozy, retencją sodu i wody oraz zwiększonym metabolizmem lipidów.

Wydatek energetyczny u pacjentów urazowych wzrasta o 20-50% w porównaniu z pacjentami poddawanymi planowym zabiegom chirurgicznym. Zwiększone zapotrzebowanie kaloryczne, dochodzące do 1,7-krotności wartości wyjściowych, może być dodatkowo zwiększone przez protokoły wczesnej mobilizacji. Wprowadzenie żywienia dojelitowego w ciągu 24-72 godzin jest preferowane, ponieważ zmniejsza ryzyko powikłań infekcyjnych, w tym zapalenia płuc związanego z wentylacją mechaniczną, w porównaniu z żywieniem pozajelitowym.

Zalecane spożycie białka w tej grupie wynosi od 1,2 do 2,0 g/kg/dzień, jednak w praktyce pacjenci w intensywnej opiece medycznej otrzymują średnio tylko 0,6 g/kg/dzień. Powolne zwiększanie podaży kalorii i białka w ciągu pierwszych 3-5 dni zmniejsza ryzyko działań niepożądanych, takich jak biegunka i dysfunkcja wątroby.

Podsumowanie

Optymalizacja żywienia w opiece chirurgicznej jest kluczowym elementem poprawy wyników leczenia pacjentów. Wprowadzenie protokołów Przyspieszonej Rekonwalescencji po Operacjach (ERAS) podkreśla znaczenie żywienia przed-, śród- i pooperacyjnego w zmniejszaniu ryzyka powikłań, skróceniu czasu hospitalizacji, poprawie gojenia ran oraz obniżeniu śmiertelności.

Kluczowe aspekty żywienia okołooperacyjnego obejmują suplementację węglowodanów przed zabiegiem, wczesne wprowadzenie żywienia doustnego po operacji oraz indywidualne podejście do pacjentów z grup ryzyka, takich jak osoby z chorobami nowotworowymi, pacjenci z otyłością, urazami czy oparzeniami. W każdym przypadku konieczne jest uwzględnienie specyficznych potrzeb żywieniowych oraz monitorowanie stanu odżywienia przy użyciu obiektywnych markerów, takich jak albumina, prealbumina czy Subiektywna Globalna Ocena (SGA).

Pacjenci z otyłością i osoby poddawane operacjom bariatrycznym wymagają szczególnej uwagi ze względu na ryzyko niedoborów składników odżywczych, które mogą być niewidoczne przy ocenie tradycyjnymi metodami. W przypadku pacjentów urazowych i krytycznie chorych należy skoncentrować się na zaspokajaniu zwiększonych potrzeb energetycznych i białkowych, przy czym wczesne żywienie dojelitowe odgrywa kluczową rolę w zmniejszaniu ryzyka powikłań infekcyjnych.

Wprowadzenie standardowych protokołów żywieniowych dostosowanych do indywidualnych potrzeb pacjentów oraz wykorzystanie zaawansowanych narzędzi diagnostycznych, takich jak kalorymetria pośrednia, może znacząco poprawić jakość opieki. Kluczowa jest współpraca multidyscyplinarna zespołów chirurgów, dietetyków i lekarzy w celu zapewnienia kompleksowego podejścia do żywienia okołooperacyjnego.

Podsumowując, żywienie stanowi fundament skutecznej opieki chirurgicznej, a jego optymalizacja wymaga zindywidualizowanego, wieloaspektowego podejścia, które uwzględnia unikalne potrzeby każdego pacjenta.

Literatura

1. Pisarska M., Torbicz G., Gajewska N., Rubinkiewicz M., Wierdak M., Major P., et al. Compliance with the ERAS Protocol and 3-Year Survival After Laparoscopic Surgery for Non-metastatic Colorectal Cancer. World J Surg, 43 (10) (2019 Oct 1), pp. 2552-2560.
2. Cavallaro P., Bordeianou L. Implementation of an ERAS Pathway in Colorectal Surgery. Clin Colon Rectal Surg, 32 (2) (2019 Mar), pp. 102-108.
3. Ljungqvist O., Scott M., Fearon K.C. Enhanced Recovery After Surgery: A Review. JAMA Surg, 152 (3) (2017 Mar 1), pp. 292-298.
4. Qin H., Ji J., Miao Y., Liu T., Zhao D., Jia Z., et al. Efficacy of the Oral Administration of Maltodextrin Fructose Before Major Abdominal Surgery: A Prospective, Multicenter Clinical Study. World J Surg, 46 (9) (2022), pp. 2132-2140.
5. Joshi G.P., Abdelmalak B.B., Weigel W.A., Harbell M.W., Kuo C.I., Soriano S.G., et al. 2023 American Society of Anesthesiologists Practice Guidelines for Preoperative Fasting: Carbohydrate-containing Clear Liquids with or without Protein. Anesthesiology, 138 (2) (2023 Feb 1), pp. 132-151.
6. Osland E., Yunus R.M., Khan S., Memon M.A. Early versus traditional postoperative feeding in patients undergoing resectional gastrointestinal surgery: a meta-analysis. JPEN J Parenter Enteral Nutr, 35 (4) (2011 Jul), pp. 473-487.
7. Sun Z., Kong X.J., Jing X., Deng R.J., Tian Z.B. Nutritional Risk Screening 2002 as a Predictor of Postoperative Outcomes in Patients Undergoing Abdominal Surgery: A Systematic Review and Meta-Analysis of Prospective Cohort Studies. PLoS One, 10 (7) (2015), Article e0132857.
8. Singer P., Blaser A.R., Berger M.M., Alhazzani W., Calder P.C., Casaer M.P., et al. ESPEN guideline on clinical nutrition in the intensive care unit. Clinical Nutrition, 38 (1) (2019 Feb 1), pp. 48-79.
9. Williams J.D., Wischmeyer P.E. Assessment of perioperative nutrition practices and attitudes-A national survey of colorectal and GI surgical oncology programs. Am J Surg, 213 (6) (2017 Jun), pp. 1010-1018.
10. Cederholm T., Bosaeus I., Barazzoni R., Bauer J., Van Gossum A., Klek S., et al. Diagnostic criteria for malnutrition – An ESPEN Consensus Statement. Clin Nutr, 34 (3) (2015 Jun), pp. 335-340.
11. Williams D.G., Aronson S., Murray S., Fuller M., Villalta E., Haines K.L., et al. Validation of the perioperative nutrition screen for prediction of postoperative outcomes. JPEN J Parenter Enteral Nutr, 46 (6) (2022 Aug), pp. 1307-1315.
12. Wischmeyer P.E., Bear D.E., Berger M.M., De Waele E., Gunst J., McClave S.A., et al. Personalized nutrition therapy in critical care: 10 expert recommendations. Crit Care, 27 (2023 Jul 4), p. 261.
13. Oshima T., Berger M.M., De Waele E., Guttormsen A.B., Heidegger C.P., Hiesmayr M., et al. Indirect calorimetry in nutritional therapy. A position paper by the ICALIC study group. Clin Nutr, 36 (3) (2017 Jun), pp. 651-662.
14. Sandini M., Nespoli L., Oldani M., Bernasconi D.P., Gianotti L. Effect of Glutamine Dipeptide Supplementation on Primary Outcomes for Elective Major Surgery: Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients, 7 (1) (2015 Jan 9), pp. 481-499.
15. Drover J.W., Dhaliwal R., Weitzel L., Wischmeyer P.E., Ochoa J.B., Heyland D.K. Perioperative Use of Arginine-supplemented Diets: A Systematic Review of the Evidence. Journal of the American College of Surgeons, 212 (3) (2011 Mar), p. 385.
16. Moya P., Soriano-Irigaray L., Ramirez J.M., Garcea A., Blasco O., Blanco F.J., et al. Perioperative Standard Oral Nutrition Supplements Versus Immunonutrition in Patients Undergoing Colorectal Resection in an Enhanced Recovery (ERAS) Protocol: A Multicenter Randomized Clinical Trial (SONVI Study). Medicine (Baltimore), 95 (21) (2016 May), Article e3704.
17. Gasmi A., Bjørklund G., Mujawdiya P.K., Semenova Y., Peana M., Dosa A., et al. Micronutrients deficiences in patients after bariatric surgery. Eur J Nutr, 61 (1) (2022 Feb), pp. 55-67.
18. Tabesh M.R., Eghtesadi M., Abolhasani M., Maleklou F., Ejtehadi F., Alizadeh Z. Nutrition, Physical Activity, and Prescription of Supplements in Pre- and Post-bariatric Surgery Patients: An Updated Comprehensive Practical Guideline. OBES SURG, 33 (8) (2023 Aug 1), pp. 2557-2572.
19. Reber E., Gomes F., Vasiloglou M.F., Schuetz P., Stanga Z. Nutritional Risk Screening and Assessment. J Clin Med, 8 (7) (2019 Jul 20), p. 1065.
20. Prasad N., Sinha A., Gupta A., Bhadauria D., Manjunath R., Kaul A., et al. Validity of nutrition risk index as a malnutrition screening tool compared with subjective global assessment in end-stage renal disease patients on peritoneal dialysis. Indian Journal of Nephrology, 26 (1) (2016 Feb), p. 27.