Zdjęcie: Ecliptic Graphic, Unsplash
Demencja stanowi jeden z głównych problemów zdrowotnych wśród osób starszych. Charakteryzuje się ona postępującym pogarszaniem funkcji poznawczych, zdolności do wykonywania codziennych czynności oraz zmianami w zachowaniu, co ostatecznie prowadzi do utraty samodzielności. Na świecie około 40 milionów osób powyżej 65 roku życia cierpi na demencję, a wśród nich aż 70% dotkniętych chorobą Alzheimera – najczęstszą postacią demencji. Wraz z wiekiem, który jest najważniejszym czynnikiem ryzyka, wzrasta częstość występowania tej choroby. Szacuje się, że w Unii Europejskiej liczba przypadków demencji przekroczyła 15 milionów już w roku 2020, a dalszy wzrost można spodziewać się wraz z procesem starzenia się populacji. Poprawa warunków życia w krajach rozwijających się, które skutkuje wydłużeniem średniej długości życia, również przyczyni się do zwiększenia zachorowalności.
Obecnie nie ma udowodnionego, skutecznego leczenia modyfikującego przebieg choroby Alzheimera. Dostępne leki, takie jak inhibitory cholinesterazy oraz memantyna, mogą przynieść pewne korzyści w zakresie funkcji poznawczych i zachowania, jednak ich wpływ na poprawę stanu pacjentów jest ograniczony i budzi kontrowersje. Mimo że wiele badań skupia się na wczesnych stadiach choroby, gdy zauważalne są biologiczne oznaki Alzheimera, nie udało się dotychczas osiągnąć znaczącej klinicznej poprawy.
Ze względu na ograniczoną skuteczność dotychczasowej terapii farmakologicznej oraz świadomość, że opieka nad osobami z chorobą Alzheimera i innymi postaciami demencji wymaga zaangażowania wielu specjalistów oraz opiekunów, rośnie zainteresowanie metodami nielekowymi. Podejścia te mogą poprawić funkcjonowanie, samodzielność oraz jakość życia chorych, zachowując ich zdolności do uczestnictwa w życiu społecznym tak długo, jak to tylko możliwe. Interwencje nielekowe obejmują szeroki zakres działań – od modyfikacji środowiska, po zaawansowane techniki wykorzystujące wirtualną rzeczywistość czy systemy inteligentnego domu. Choć nie mają one na celu wpływania bezpośrednio na przyczyny choroby, ich głównym zadaniem jest utrzymanie funkcji oraz udziału pacjentów w życiu codziennym, co przekłada się na mniejsze ograniczenia i poprawę jakości życia zarówno chorych, jak i ich opiekunów. Warto również zwrócić uwagę, że w początkowych stadiach choroby możliwe jest, iż metody nielekowe mogą stymulować adaptację i plastyczność mózgu, co przyczynia się do poprawy funkcji poznawczych.
Ćwiczenia fizyczne i rehabilitacja ruchowa
Coraz więcej dowodów sugeruje, że zdrowy styl życia, w tym regularna aktywność fizyczna, może obniżyć ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, osteoporozy, cukrzycy oraz depresji. Wyniki licznych badań prospektywnych wskazują, że systematyczne angażowanie się w aktywność ruchową sprzyja poprawie funkcji poznawczych, zmniejsza ryzyko rozwoju choroby Alzheimera oraz innych postaci upośledzenia umysłowego, a także opóźnia ich wystąpienie lub progresję. Przykładowo, jedno z badań przeprowadzonych w ramach populacyjnego projektu badawczego z Kliniki Mayo wykazało, że umiarkowana aktywność fizyczna wykonywana w średnim wieku wiąże się z obniżeniem ryzyka wystąpienia demencji. Dlatego też regularne ćwiczenia fizyczne są zalecane szczególnie osobom starszym oraz tym, które są narażone na ryzyko chorób neurodegeneracyjnych – mogą poprawić zdrowie fizyczne, zmniejszyć osłabienie organizmu, obniżyć ryzyko depresji oraz przynieść korzyści zarówno w krótkim, jak i długim okresie, zwłaszcza w zakresie funkcji poznawczych.
Badania wykazały, że aktywność fizyczna wpływa korzystnie na zdrowie, redukując objawy behawioralne i psychologiczne występujące u osób z zaburzeniami upośledzenia umysłowego oraz poprawiając zdolności wykonywania codziennych czynności. Przeglądy badań potwierdzają, że programy ćwiczeń przyczyniają się do spowolnienia postępu ograniczeń w codziennych działaniach, co ma kluczowe znaczenie dla zachowania niezależności i poprawy jakości życia zarówno pacjentów, jak i ich opiekunów.
Stosowane interwencje ruchowe obejmują różnorodne metody treningowe, na przykład ćwiczenia aerobowe, trening siłowy, ćwiczenia poprawiające równowagę i elastyczność. Wyniki badań klinicznych różnią się w zależności od zastosowanych miar fizycznych, takich jak testy podnoszenia z krzesła czy testy mierzenia czasu potrzebnego na przejście określonej odległości. Konieczne są dalsze badania porównawcze, które pozwolą ustalić, która forma aktywności jest najefektywniejsza, jaka ilość ćwiczeń jest optymalna oraz jakie wskaźniki najlepiej oddają korzyści wynikające ze stosowania ruchu w różnych grupach pacjentów.
Badania na modelach zwierzęcych sugerują, że ćwiczenia mogą poprawiać stan naczyń krwionośnych, obniżać ciśnienie krwi, redukować sztywność tętnic, zmniejszać stres oksydacyjny oraz stany zapalne, co przekłada się na lepszy dopływ krwi do mózgu. Regularna aktywność może także chronić neurony, wspierać powstawanie nowych połączeń nerwowych oraz stymulować plastyczność mózgu.
Badania obrazowe u osób starszych potwierdzają, że aktywność fizyczna wiąże się z większą objętością szarej materii mózgowej, zwłaszcza w rejonach odpowiedzialnych za funkcje wyższe, takich jak kora przedczołowa i hipokamp. Badania te wskazują, że regularne ćwiczenia o umiarkowanej intensywności mogą przeciwdziałać naturalnemu procesowi zaniku mózgu z wiekiem.
Wieloczynnikowe mechanizmy, poprzez które aktywność fizyczna korzystnie wpływa na mózg, obejmują między innymi stymulację wydzielania czynnika wzrostu pochodzenia mózgowego, czyli czynnika neurotroficznego pochodzącego z mózgu (brain-derived neurotrophic factor, BDNF). BDNF odgrywa kluczową rolę w wspieraniu plastyczności mózgu, tworzeniu nowych połączeń synaptycznych oraz ochronie neuronów przed uszkodzeniami. Wzrost poziomu tego czynnika wiąże się z poprawą zdolności poznawczych oraz ochroną przed neurodegeneracją.
Kreatyna od Testosterone.pl – nietypowe rozwiązanie wspierające kondycję mózgu – KUP TUTAJ
Trening poznawczy
Interwencje poznawcze stanowią obecnie jeden z najczęściej badanych obszarów terapii nielekowej w leczeniu demencji i są uważane za najefektywniejszą alternatywę oraz uzupełnienie leczenia farmakologicznego. W literaturze naukowej wyróżnia się trzy główne podejścia: stymulację poznawczą, trening poznawczy oraz rehabilitację poznawczą. Stymulacja poznawcza obejmuje szeroki zakres działań, takich jak terapia orientacji w rzeczywistości czy terapia reminiscencyjna, które mają na celu poprawę ogólnego funkcjonowania poznawczego oraz społecznego pacjentów. Trening poznawczy skupia się na wzmocnieniu określonych funkcji umysłowych, takich jak pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze czy zdolności językowe, poprzez wykonywanie zestawów standaryzowanych zadań. Rehabilitacja poznawcza natomiast opiera się na indywidualnym podejściu, w ramach którego ustala się realistyczne cele dotyczące poprawy codziennego funkcjonowania chorego, stosując strategie mające na celu zarówno przywrócenie utraconych funkcji, jak i kompensację deficytów.
Najbardziej udokumentowanym podejściem jest ustrukturyzowany program stymulacji poznawczej, znany jako terapia stymulacji poznawczej, który obejmuje serię zaplanowanych sesji tematycznych. Program ten, realizowany zazwyczaj dwa razy w tygodniu przez co najmniej czternaście sesji, angażuje pacjentów w zadania związane z orientacją w rzeczywistości, grami słownymi, kategoryzacją przedmiotów, dyskusjami na temat bieżących wydarzeń oraz rozpoznawaniem znanych twarzy. Takie podejście nie tylko stymuluje funkcje umysłowe, ale również sprzyja budowaniu relacji społecznych, co jest niezmiernie ważne dla utrzymania wysokiej jakości życia osób z demencją oraz ich opiekunów.
Wszystkie te formy interwencji mają na celu wspieranie plastyczności mózgu, czyli zdolności do tworzenia nowych połączeń między neuronami oraz regeneracji uszkodzonych struktur. Szczególnie istotną rolę w tym procesie odgrywa czynnik neurotroficzny pochodzenia mózgowego, który wspiera tworzenie synaps, neurogenezę oraz ogólną ochronę neuronów. Wzrost poziomu tego czynnika może przyczyniać się do poprawy zdolności poznawczych oraz opóźniać postęp choroby Alzheimera, co jest jednym z mechanizmów, które umożliwiają długotrwałe korzyści wynikające ze stosowania interwencji nielekowych.
Chociaż trening poznawczy przynosi korzyści w zakresie poprawy specyficznych umiejętności poprzez standaryzowane zadania, wiele badań nie wykazuje jednoznacznych efektów przekładających się na codzienne funkcjonowanie pacjentów. Co więcej, badania porównujące łączenie stymulacji poznawczej z treningiem poznawczym z pojedynczymi interwencjami nie wykazały dodatkowych korzyści, co może sugerować, że już samo zastosowanie jednej z metod może wystarczyć, aby uzyskać zauważalne efekty.
Ultra Fish Oil od Apollo’s Hegemony – wspomaga remodulację neuronów – KUP TUTAJ
Psychoterapia
W ostatnich latach wzrasta świadomość głębokiego wpływu emocjonalnego, jaki niesie ze sobą rozpoznanie demencji, a także potrzeby całościowego oraz indywidualnego podejścia do leczenia tej choroby. W związku z tym coraz większe zainteresowanie budzi opieka psychologiczna nad osobami z demencją. U pacjentów z demencją częstym zjawiskiem jest występowanie stanów depresyjnych i lękowych, przy czym dokładne wartości procentowe mogą się różnić w zależności od stosowanych kryteriów diagnostycznych. Nie ulega jednak wątpliwości, że depresja oraz lęk mają znaczący wpływ na funkcjonowanie chorego. U stwierdzonych stanów depresyjnych obserwuje się pogorszenie deficytów neurologicznych, większą częstość hospitalizacji w ośrodkach opieki długoterminowej oraz zwiększenie obciążenia opiekunów, natomiast lęk wiąże się z obniżeniem samodzielności i zwiększonym ryzykiem stałego pobytu w domach opieki.
Warto również zwrócić uwagę na fakt, że depresja często współwystępuje z apatią, która definiowana jest jako spadek lub utrata celowego zachowania, zdolności poznawczych oraz emocji. Apathy jest jednym z najczęściej występujących symptomów neuropsychiatrycznych w chorobie Alzheimera, a jej występowanie może dodatkowo prowadzić do szybszego pogorszenia funkcjonalnego, obniżenia jakości życia pacjenta i zwiększenia obciążenia opiekunów, a nawet stanowić prognostyczny czynnik związany z wyższym ryzykiem zgonu.
W związku z trudnościami związanymi z leczeniem objawów depresyjnych i lękowych, wiele zaleceń podkreśla, że leczenie tych stanów powinno stanowić integralną część opieki nad osobami z chorobą Alzheimera oraz innymi formami demencji. W praktyce proponowane podejścia psychoterapeutyczne obejmują terapię poznawczo-behawioralną, terapię psychodynamiczną, terapię interpersonalną oraz terapię wsparcia skoncentrowaną na osobie według Rogera. Badania z zakresu interwencji psychologicznych, w tym przeglądy systematyczne oparte na losowych badaniach kontrolowanych, wykazały, że psychoterapeutyczne podejścia, gdy są stosowane jako dodatek do standardowej opieki, mogą obniżać poziom objawów depresji oraz lęku ocenianych przez specjalistów, poprawiając tym samym dobrostan pacjentów. Jednakże nie stwierdzono istotnych zmian w zakresie codziennej niezależności, samooceny jakości życia pacjentów, objawów behawioralnych, funkcji poznawczych czy stanów depresyjnych zgłaszanych przez opiekunów.
Niedawne przeglądy systematyczne sugerują, że najsilniejsze dowody potwierdzają skuteczność krótkoterminowych terapii grupowych stosowanych wkrótce po postawieniu diagnozy demencji, które obniżają poziom depresji oraz poprawiają jakość życia. Z kolei w przypadku instytucjonalnie zamieszkałych pacjentów o łagodnym lub umiarkowanym stopniu upośledzenia obserwuje się, że zindywidualizowane, wielokomponentowe interwencje mogą przyczyniać się do redukcji nieodpowiednich zachowań. Mimo że dostępne metody psychoterapeutyczne są różnorodne, wiele z nich cierpi na brak precyzyjnych założeń teoretycznych, a sama charakterystyka interwencji jest często opisywana w sposób ogólnikowy. Ponadto, większość badań prowadzonych dotyczy pacjentów w pierwszych stadiach choroby, gdyż z powodu postępującego upośledzenia funkcji poznawczych, pacjentom w późniejszych stadiach demencji trudno jest w pełni uczestniczyć w terapii psychologicznej.
Podsumowując, obecne dowody dotyczące wsparcia psychologicznego i psychoterapii w leczeniu choroby Alzheimera oraz innych form demencji pozostają ograniczone i niejednoznaczne. Konieczne są dalsze badania, które pozwolą ustalić, które interwencje psychologiczne przynoszą najlepsze rezultaty oraz zidentyfikować wspólne czynniki skuteczności tych podejść. Takie badania mogą przyczynić się do usprawnienia dobrostanu osób z demencją oraz ich opiekunów, stanowiąc integralny element kompleksowej opieki nad osobami dotkniętymi tą chorobą.
Terapia zajęciowa
Postępujący przebieg choroby powoduje obniżenie zdolności do uczestnictwa w codziennych zajęciach, zadaniach Instrumentalnych czynności życia codziennego, aktywnościach rekreacyjnych oraz w życiu społecznym, co negatywnie wpływa na jakość życia i samopoczucie pacjentów oraz ich opiekunów. W związku z tym poprawa oraz utrzymanie zdolności do wykonywania czynności życia codziennego stanowią jeden z najważniejszych wskaźników wynikowych w leczeniu demencji. Terapia zajęciowa wykorzystuje złożone podejście, obejmujące upraszczanie wykonywania zadań, modyfikację środowiska, stosowanie pomocy adaptacyjnych, strategie rozwiązywania problemów, trening umiejętności oraz edukację opiekunów. Całościowe podejście oparte na modelu bio-psycho-społecznym, zgodnie z klasyfikacją Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia, umożliwia kompleksowe wsparcie pacjentów poprzez integrację działań skierowanych na poprawę funkcji fizycznych, poznawczych oraz społecznych.
Badania kontrolowane, przeprowadzone na pacjentach z łagodną do umiarkowanej demencją, wykazały, że wieloskładnikowe interwencje terapii zajęciowej, łączące elementy interwencji poznawczych i behawioralnych, mają korzystny wpływ na wykonywanie czynności życia codziennego oraz na zmniejszenie obciążenia opiekunów. Przeglądy siedmiu randomizowanych badań kontrolowanych sugerują, że interwencje z zakresu terapii zajęciowej mogą utrzymywać funkcje fizyczne oraz zdolności do wykonywania codziennych zadań u osób zamieszkujących wspólnotę, co jest szczególnie istotne dla zachowania niezależności i jakości życia.
Terapia zajęciowa wykazuje także pozytywny wpływ na redukcję objawów behawioralnych i psychologicznych występujących u osób z demencją, zwiększając ich aktywność, poprawiając wyniki testów fizycznych oraz podnosząc jakość życia pacjentów. Interwencje te obejmują działania ukierunkowane na stymulację sensoryczną, modyfikację środowiska oraz zadania funkcjonalne, co przynosi poprawę w zakresie objawów takich jak depresja czy apatia. Wśród modyfikacji środowiskowych stosuje się między innymi ambientową muzykę, aromaterapię czy koncepcję wielozmysłowego środowiska typu Snoezelen, które, choć wykazują umiarkowaną skuteczność w redukcji pobudzenia emocjonalnego, nie zawsze przynoszą długotrwałe efekty, zaś dowody wspierające stosowanie terapii światłem są jeszcze na etapie wstępnych badań.
Ważnym elementem interwencji terapii zajęciowej są także zajęcia rekreacyjne, skoncentrowane na działaniach społecznych, które mogą zwiększyć satysfakcję opiekunów podczas odwiedzin osób przebywających w placówkach opiekuńczych, a także poprawić samopoczucie pacjentów poprzez wspieranie ich uczestnictwa w życiu społecznym. Szczególnie korzystne wydają się być programy oparte na spersonalizowanych zajęciach, które uwzględniają indywidualne zainteresowania i zdolności pacjenta. Przykładem jest zorganizowany program o nazwie Program Dopasowanych Aktywności, w ramach którego pacjentom z demencją dostarcza się aktywności dostosowane do ich możliwości, a opiekunom udziela się odpowiednich szkoleń, co przyczynia się do redukcji obciążenia oraz zwiększenia efektywności interwencji.
W ogólnym ujęciu, terapia zajęciowa jest zalecana w wielu wytycznych dotyczących leczenia demencji, choć brakuje dobrze zaprojektowanych badań randomizowanych, które jednoznacznie określiłyby optymalną dawkę, długość trwania oraz specyficzne komponenty interwencji. Dalsze badania powinny skoncentrować się na identyfikacji kluczowych elementów terapii, ustaleniu optymalnych parametrów interwencji oraz ocenie długoterminowych efektów i ewentualnych przeciwwskazań. Subtelne zmiany funkcjonalne, występujące w zadaniach wymagających wysokich zdolności poznawczych, sugerują, że podobnie jak funkcje poznawcze, funkcje organizacyjne ulegają stopniowemu pogorszeniu już od wczesnych stadiów choroby. Włączenie bardziej wymagających i złożonych zajęć do oceny funkcji pacjentów może zwiększyć czułość pomiarów oraz umożliwić wczesne wykrycie upośledzeń, co otworzy nowe możliwości dla wczesnych interwencji terapeutycznych.
Cholina CDP od Apollo’s Hegemony – opóźnia utratę sprawności poznawczych – KUP TUTAJ
Trening VR
Wirtualna rzeczywistość umożliwia użytkownikowi poruszanie się i interakcję w trójwymiarowej przestrzeni cyfrowej, która została stworzona przy użyciu technologii komputerowej. Środowisko to zawiera obiekty lub byty, które na pierwszy rzut oka wydają się prawdziwe, ponieważ posiadają przynajmniej jeden atrybut charakterystyczny dla rzeczywistego świata, choć niekoniecznie dzielą ze sobą wszystkie cechy fizyczne, takie jak objętość, masa czy tarcie powierzchni. Potencjalne zastosowania systemów wirtualnej rzeczywistości obejmują zarówno ocenę, jak i trening pacjentów z chorobą Alzheimera. Osoby z zaburzeniami poznawczymi mogą mieć możliwość bezpiecznego uczestnictwa w symulowanych sytuacjach zbliżonych do codziennego życia, co pozwala na ocenę i leczenie deficytów zarówno poznawczych, jak i ruchowych w warunkach, których trudno byłoby dokonać w rzeczywistym świecie.
Interwencje oparte na wirtualnej rzeczywistości są szczególnie przydatne w diagnozie i treningu funkcji takich jak uwaga, funkcje wykonawcze, pamięć, orientacja przestrzenna oraz wykonywanie czynności życia codziennego. Nowoczesne badania skupiają się na projektowaniu testów diagnozy oraz treningowych narzędzi, które mają być bardziej ekologiczne i czułe w porównaniu z tradycyjnymi metodami papierowo-ołowiowymi. Jedno z badań zaproponowało nowatorski test przesiewowy oparty na zasadach gry komputerowej, mający na celu ocenę utraty pamięci dotyczącej codziennych obiektów oraz zmiany w komunikacji językowej.
Zaletą wirtualnej rzeczywistości, w porównaniu z tradycyjnymi metodami oceny i treningu, jest możliwość tworzenia naturalistycznych sytuacji oraz eliminacji zagrożeń, jakie mogą wystąpić w prawdziwym życiu. Dodatkowo, interaktywny oraz immersyjny charakter tych systemów zwiększa motywację pacjentów do uczestnictwa w terapii. Komputerowe symulacje otoczenia rzeczywistego mogą więc stanowić most między tradycyjnymi wynikami testów a praktycznymi strategiami kompensacyjnymi, które można przenieść do codziennego życia.
Gry poważne, czyli interaktywne symulacje, które odzwierciedlają sytuacje z życia codziennego lub fikcyjne scenariusze służące celom edukacyjnym, są uznawane za obiecujące narzędzie nielekowej terapii. Gry te pozwalają pacjentom angażować się w działania przypominające rzeczywistość lub symulujące trudne do odtworzenia sytuacje, co czyni je rodzajem „siłowni” dla umysłu. Badania wskazują, że interwencje oparte na grach mogą pozytywnie wpływać zarówno na zdrowie fizyczne, poprawiając równowagę, chód i kontrolę motoryczną, jak i na funkcje poznawcze, wspierając uwagę, pamięć oraz zdolności przestrzenne.
Wirtualna rzeczywistość oraz gry o charakterze edukacyjnym wymagają dalszych badań, które powinny opierać się na najlepszych praktykach stosowanych w badaniach klinicznych oraz uwzględniać zarówno dane behawioralne, jak i neurofizjologiczne. Pomimo obiecujących wyników, większość dowodów pochodzi z pojedynczych studiów przypadku lub ograniczonych prób, dlatego konieczne są dalsze badania w celu jednoznacznego określenia roli tych narzędzi w ocenie i treningu osób dotkniętych chorobą Alzheimera oraz demencją.
Literatura
- Guariguata, M. R., Cronkleton, P., Duchelle, A. E., & Zuidema, P. A. (2017). Revisiting the „cornerstone of Amazonian conservation”: A socioecological assessment of Brazil nut exploitation. Biodiversity and Conservation, 26, 2007–2027.
- Guasch-Ferré, M., Tessier, A.-J., Petersen, K. S., Sapp, P. A., Tapsell, L. C., Salas-Salvadó, J., & Kris‑Etherton, P. M. (2023). Effects of nut consumption on blood lipids and lipoproteins: A comprehensive literature update. Nutrients, 15(3), 596.
- Guo, F., Jin, T., Howard, A., & Zhang, Y.-Z. (2007). Purification, crystallization and initial crystallographic characterization of Brazil‑nut allergen Ber e 2. Acta Crystallographica Section F: Structural Biology and Crystallization Communications, 63(11), 976–979.
- Gupta, A., Singh, A. K., Kumar, R., Jamieson, S., Pandey, A. K., & Bishayee, A. (2021). Neuroprotective potential of ellagic acid: A critical review. Advances in Nutrition, 12(4), 1211–1238.
- Han, S., Bao, L., Li, W., Liu, K., Tang, Y., Han, X., Liu, Z., Wang, H., Zhang, F., Mi, S., & Du, H. (2022). Gallic acid inhibits Mesaconitine‑activated TRPV1‑channel‑induced cardiotoxicity. Evidence‑based Complementary and Alternative Medicine, 2022, 5731372.
- Herbello‑Hermelo, P., Lamas, J. P., Lores, M., Domínguez‑González, R., Bermejo‑Barrera, P., & Moreda‑Piñeiro, A. J. F. C. (2018). Polyphenol bioavailability in nuts and seeds by an in vitro dialyzability approach. Food Chemistry, 254, 20–25.
- Hu, Y., McIntosh, G. H., Le Leu, R. K., Somashekar, R., Meng, X. Q., Gopalsamy, G., & Young, G. P. (2016). Supplementation with Brazil nuts and green tea extract regulates targeted biomarkers related to colorectal cancer risk in humans. The British Journal of Nutrition, 116(11), 1901–1911. doi: 10.1017/s0007114516003937
- Huang, J., Xie, L., Song, A., & Zhang, C. (2022). Selenium status and its antioxidant role in metabolic diseases. Oxidative Medicine and Cellular Longevity, 2022, 7009863. doi: 10.1155/2022/7009863
- Németh, A., García Reyes, J. F., Kosáry, J., & Dernovics, M. (2013). The relationship of selenium tolerance and speciation in Lecythidaceae species. Metallomics, 5(12), 1663–1673. doi: 10.1039/c3mt00140g
- Niforou, A., Konstantinidou, V., & Naska, A. (2020). Genetic variants shaping inter-individual differences in response to dietary intakes—A narrative review of the case of vitamins. Frontiers in Nutrition, 7, Article 558598
- Nishikito, D. F., Borges, A. C. A., Laurindo, L. F., Otoboni, A., Direito, R., Goulart, R. A., & Barbalho, S. M. (2023). Anti‑inflammatory, antioxidant, and other health effects of dragon fruit and potential delivery systems for its bioactive compounds. Pharmaceutics, 15(1). doi: 10.3390/pharmaceutics15010159
- Papagiouvannis, G., Theodosis‑Nobelos, P., & Rekka, E. A. (2024). Trolox, ferulic, sinapic, and cinnamic acid derivatives of proline and gamma‑aminobutyric acid with antioxidant and/or anti‑inflammatory properties. Molecules, 29(16).
- Pei, J., Kumarasamy, R. V., Jayaraman, S., Kanniappan, G. V., Long, Q., & Palanisamy, C. P. (2025). Quercetin‑functionalized nanomaterials: Innovative therapeutic avenues for Alzheimer’s disease management. Ageing Research Reviews, 102665.
- Pereira, M. A. N., da Silva Junior, E. C., Dayse da Silva, I. L., de Carvalho, B. A., Ferreira, E., Andrade, E. F., & Pereira, L. J. (2023). Antitumor effect of selenium‑rich Brazil nuts and selenomethionine dietary supplementation on pre‑existing 4T1 mammary tumor growth in mice. PLoS One, 18(1), Article e0278088. doi: 10.1371/journal.pone.0278088
- Pinto, E. J. S., Carneiro Fernandes, B., Malcher, T., d. Nascimento, M. de Azevedo Bentes, & Neto, M. (2020). Evaluation of the antioxidant activity and mutagenicity of Brazil nut (Bertholletia excelsa Bonpl.). International Journal for Innovation Education and Research, 8(5).
- Rajaram, S., Damasceno, N. R. T., Braga, R. A. M., Martinez, R., Kris‑Etherton, P., & Sala‑Vila, A. (2023). Effect of nuts on markers of inflammation and oxidative stress: A narrative review. Nutrients, 15(5). doi: 10.3390/nu15051099
- Ramalho, B. J., Laurindo, L. F., Tofano, R. J., Rubira, C. J., Guiguer, E. L., Barbalho, S. M., & Araujo, A. C. (2023). Effects of vitamin D supplementation in diabetic kidney disease: A systematic review. Journal of Renal Nutrition, 33(5), 618–628.
