Żywienie to nieodłączny element codziennej egzystencji. Stale podejmujemy przeróżnych wyborów żywieniowych, które mają określony wpływ na nasz organizm, jego fizjologię oraz nasze samopoczucie. Stale spotykamy się z definicją zdrowego odżywiania, jednak określenie to jest zależne od specyficznych czynników wynikających z trybu życia poszczególnej jednostki. Inaczej będzie wyglądać optymalny sposób odżywiania u osoby sedentarnej, aniżeli u wytrenowanego sportowca, na co dzień podejmującego liczne jednostki treningowe.
Niemniej jednak, za pośrednictwem dowodów naukowych możemy wymienić szereg pojedynczych produktów żywieniowych, które zawierają składniki wywierające określony wpływ na zdrowie poszczególnych układów w naszym organizmie. Znaczna ilość wspomnianych elementów posiada zdolność migrowania do układu nerwowego, czyli naszego mózgu, wywierając niezwykle dobroczynny i odżywczy wpływ. Pozwala to tworzyć zalecenia, które bezpośrednio będą wiązać się z poprawą parametrów takich jak funkcje kognitywne oraz samopoczucie.
DLACZEGO ŻYWIENIE CELOWANE W MÓZG JEST WAŻNE?
Życie ludzkie to nieodłączny proces starzenia, poprzedzony procesem rozwoju. Globalnie, do roku 2050, szacuje się, że ilość osób po 60 roku życia będzie wynosić około 2 miliardów osób co stanowi znaczną część wszystkich ludzi zamieszkujących planetę ziemię [1]. Proces starzenia to nieodłączne zmiany w biochemii organizm, niekoniecznie o optymistycznym rodzaju. Około 23% wszystkich schorzeń ludzkich odnosi się do osób starszych. Dementia, choroba Alzheimera, depresja i inne dolegliwości natury psychicznej to jedynie część wszystkich dolegliwości.
Wraz z wiekiem dochodzi do progresywnego upośledzenia funkcji poznawczych. Mózg, ze względu na liczne, niekorzystne zmiany, nie pracuje z taką efektywnością jak u osób młodych. Zwykle są to pierwsze oznaki zmian demencyjnych, które zwykle w okresie kolejnych 5 lat skutkują pełnoprawną definicją demencji [2].
Ekonomiczne negatywne skutki upośledzenia funkcji poznawczych oraz stanów depresyjnych są niezwykle wysokie. Już w samej Wielkiej Brytanii kalkuje się je na około 7.5 miliarda funtów. Ponieważ zdrowie psychiczne uważane jest za jedno z największych globalnych wyzwań, literatura naukowa stale szuka modyfikowalnych czynników dla lepszego funkcjonowania mózgu w starzejących się populacjach. Dowody naukowe zdają się potwierdzać skuteczność i prewencyjne działanie wielu czynników żywieniowych, otwierając tym samym możliwości zapobiegania demencji i spadku zdolności kognitywnych wraz z wiekiem.
LION’S MANE (SOPLÓWKA JEŻOWATA) – STYMULACJA BDNF W MÓZGU
ZMIANY W STARZEJĄCYM SIĘ MÓZGU
Wraz z biegiem lat dochodzi do licznych zmian na poziomie struktury i funkcji metabolicznej mózgu. Zmniejsza się między innymi jego objętość zarówno z poziomu istoty szarej jak i białek. Dochodzi do rozwoju blaszek amyloidowych, które odnoszą się do kumulacji amyloidu beta, czyli czynnika uważanego za jedną z przyczyn rozwoju demencji i choroby Alzheimera. Co więcej, notuje się liczne zmiany na poziomie neuronów, zarówno pod kątem ich ilości jak i funkcjonowania. Zmniejsza się wielkość istniejących synaps i prowadzi to do uszkodzenia komunikacji pomiędzy nimi [3,4].
Poszczególne zmiany występują również w koincydencji zmian w neuroprzekaźnikach. Neuroprzekaźniki wpływają na komunikację w mózgu i w zależności od ich rodzaju posiadają one zdolności pobudzające lub hamujące. Jak wskazują dowody, spadek ilości poszczególnych neuroprzekaźników szacuje się na około 10% na każdą dekadę w okresie dorosłości. Niezwykle niekorzystny jest wzrost poziomu stresu oksydacyjnego wynikający ze wzrostu ilości wolnych rodników, które wielokierunkowo degradują układ nerwowy. Powoduje to dysfunkcję bariery krew-mózg, czyli komunikacji pomiędzy obwodem ciała i czynnikami występującymi we krwi, a układem nerwowym. Widuje się liczne zmiany w kontekście czynników o charakterze wzrostowym, takich jak neutroficzny czynnik pochodzenia mózgowego (BDNF) oraz czynnik wzrostu nerwów (NGF). Posiadają one niezwykle korzystny wpływ na mózg poprzez indukowanie procesu neurogenezy oraz plastyczności synaptycznej. Wraz z wiekiem zmniejsza się ich poziom i tym samym ich ochronny wpływ na strukturę i funkcjonowanie mózgu.
ŻYWIENIE DLA ZDROWIA MÓZGU
Rozwój nauki w kontekście żywienia i biologii molekularnej doszukał się zdolności produktów żywieniowych i ich składników w kontekście sygnalizacji metabolizmu energetycznego czy plastyczności synaptycznej, tym samym wywierając wpływ na strukturę tkanki nerowwej oraz zdolności wysiłkowe.
KWASY TŁUSZCZOWE OMEGA-3
Mózg jest organem, którego strukturę w znacznej ilości stanowią lipidy, które warunkują procesy twórcze, regulują przepływ jonów czy tworzą wyspecjalizowane mikrośrodowiska komunikacji komórkowej. Około 50% kwasów tłuszczowych w mózgu stanowią wielonienasycone kwasy tłuszczowe Omega-3, głównie kwas dokozaheksaenowy (DHA). To właśnie DHA zdaje się być tym szczególnie ważnym ze względu na regulację synaps glutaminergicznych, związaną z procesem plastyczności i zdolnościami poznawczymi.
Kwasy Omega-3 posiadają najlepiej udokumentowane naukowo działanie w kontekście zdrowia i prewencji tkanki mózgowej. Jak wykazują poszczególne badania naukowe, kwasy tłuszczowe Omega-3 chronią przeciwko spadkowi plastyczności neuronalnej i upośledzeniu zdolności kognitywnych na skutek wstrząsów mózgu. Zmniejszą one bowiem markery apoptozy i uszkodzenia mózgu, co sugeruje działanie ochronne. Redukują one również poziom stanu zapalnego w układzie nerwowym i zapewniają wzmożoną odporność na stres oksydacyjny.
Znaczna część dowodów sugeruje niezwykle korzystny mechanizm działania kwasów omega-3 na stymulowanie czynników wzrostowych w mózgi. Spożycie kwasów tłuszczowych zawartych w rybach morskich wpływa na nasiloną ekspresję neutroficznego czynnika pochodzenia mózgowego (BDNF). Jak już zostało wspomniane, BDNF charakteryzuje się ona pewnego rodzaju działaniem odżywczym i optymalizującym komunikację pomiędzy neuronami. Angażowanie się w wysiłek intelektualny zwiększa poziomy BDNF w mózgu, jak również wspomniane już czynniki żywieniowe oraz wysiłek fizyczny. Warto również wspomnieć, że widuje się obniżone poziomy BDNF u osób z chorobami neurodegeneracyjnymi i w przypadku depresji.
Niezwykle ciekawe i zarazem przedstawiające wysoki potencjał prewencyjny kwasu dokozaheksaenowego przedstawia praca naukowa na amerykańskich futbolistach. Jest to bowiem sport narażony na liczne uszkodzenia mózgu. W badaniu zaangażowano 130 zawodników czynnie uczestniczących w rozgrywkach i zastosowano różne dawki suplementacyjne jak również warunki placebo w trakcie sezonu rozgrywkowego. Dawki stosowane w badaniu obejmowały 2, 4 oraz 6g kwasu dokozaheksaenowego (DHA) oraz grupę placebo. W poszczególnych odcinkach czasowych badano poziom światła neurofilamentowego u uczestników badania w celu oszacowania poziomu uszkodzeń w mózgu. Światło neurofilamentowe stanowi bowiem marker uszkodzenia aksonów w mózgu, a więc pozwala w pewny sposób odzwierciedlić poziom uszkodzeń ze względu na doznawane obrażenia podczas rozgrywek football’owych. Wyniki wykazały specyficzne działanie 2g kwasu dokozaheksaenowego w kontekście redukcji poziomu światła neurofilamentowego. Jest to najbardziej czuły marker uszkodzeń aksonalnych. Na podstawie tych danych wydaje się, że działanie kwasu dokozaheksaenowego jest niezwykle korzystne z punktu widzenia utrzymania zdrowia układu nerwowego i funkcjonowania mózgu.
KWASY TŁUSZCZOWE OMEGA-3 Z APOLLO’S HEGEMONY
WITAMINY Z GRUPY B
Niedobór witamin z grupy B już stosukowo wcześnie łączony był z gorszym samopoczuciem psychicznym. Te witaminy odgrywają kluczową rolę w jednowęglowych szlakach metabolicznych, gdzie działają jako kofaktory w syntezie i naprawie DNA, metabolizmie aminokwasów oraz reakcji metylacji w tym remetylacji homocysteiny do metioniny i późniejszego generowania s-adenozylometioniny. S-adenozylometionina jako uniwersalny donor grupy metylowej, bierze udział w metylacji DNA, fosfolipidów, białek i neuroprzekaźników mózgowych, dlatego obniżony status witamin B może zaburzać proces metylacji.
Hamowanie procesów metylacji może zaś w różny sposób wpływać na upośledzenie funkcji poznawczych w procesie starzenia, zaburzając regulację genów w szlaku beta amyloidu, który wpływa na progresję wielu chorób neurodegeneracyjnych. Dodatkowo, obniżone stężenie s-adenozylometioniny w tkankach może być związane z depresją poprzez zaburzoną syntezę i metylację serotoniny, dopaminy oraz noradrenaliny.
Liczne badania obserwacyjne powiązały niższe poziomy kwasu foliowego, witaminy B12 czy witaminy B6 z deficytami poznawczymi w procesie starzenia. Randomizowane badania u osób starszych, które obejmują interwencję dużymi dawkami kwasu foliowego, witaminy B12 i witaminy B6 przez ponad 2 lata, wykazały nie tylko poprawę zdolności poznawczych, ale również zmniejszeni wskaźnika procesów degradacji mózgu w badaniach, w których uwzględniono rezonans magnetyczny. Dostępne dane wskazują, że spożycie odpowiedniej ilości witamin z grupy B jest kluczowe do utrzymania zdrowia mózgu i prewencji negatywnego wpływu zmian starczych na układ nerwowy.
DOBREJ JAKOŚCI KOMPLEKS WITAMIN Z GRUPY B
POLIFENOLE
Polifenole to związki zawarte w produktach spożywczych, a w szczególnej większości w owocach jagodowych. Około 60% wszystkich polifenoli zwawartych w owocach jagodowych stanowią antocyjany, a inne związki prozdrowotne to między innymi proantocyjany, flawonoidy i inne związki nieflawonoidowe. Cechują się one niezwykle optymistyczną funkcjonalnością z perspektywy zdrowia mózgu. Jest to obszar poddany niezwykle licznym badaniom naukowym. Badania kliniczne potwierdzały między innymi pozytywny wpływ sproszkowanych jagód, w kontekście poprawy funkcji poznawczych w grupach osób starszych z dolegliwościami poznawczymi. Po 12 tygodniach zwiększonego spożycia borówek z dietą, wykryto większą aktywność mózgu za pomocą rezonansu magnetycznego u zdrowych osób starszych podczas określonego zadania poznawczego. Wiązało się to ze zwiększoną perfuzją w regionach mózgu pośredniczących w funkcjach poznawczych. Podobnie, podczas testu pamięci, regionalna aktywność zależna od poziomu tlenu we krwi wykryta przez rezonans magnetyczny była zwiększona u osób spożywających borówki, ale nie u osób przyjmujących placebo.
Wymienia się kilka mechanizmów pozytywnego wpływu polifenoli na zdrowie układu nerwowego. Ich wysokie spożycie chroni wrażliwe struktury mózgowe, zmniejszając deficyty pamięci przestrzennej oraz łagodząc markery stresu oksydacyjnego i stanu zapalnego. Co więcej, działanie to potwierdza się na sztucznym wywołaniu stanu zapalnego na modelu komórkowym. Gdy zastosowano frakcje polifenolowe, zauważono poprawę buforowania negatywnych czynników nasilających proces zapalny. Należy mieć na uwadze, że stan zapalny to silny indykator zaburzeń neurodegeneracynych.
Spożycie owoców bogatych w polifenole koreluje ze wzrostem czynników, które definiowane są jako pozytywne z punktu widzenia zdrowia mózgu. Widuje się wzrost cAMP w hipokampie oraz zwiększenie stężenia omawianego już neutroficznego czynnika pochodzenia mózgowego. Wysokie spożycie jagód korelowało się z poprawą wydajności w zadaniach przestrzennej pamięci roboczej. Dodatkowo, karmienie owocami jagodowymi zdaje się nasilać proces neuroplastyczności na skutek regulacji stężenia zarówno BDNF jak również IGF-1 czyli insulinopodobnego czynnika wzrostu typu I. Glikozydy antocyjanidowe zawarte w borówkach oraz ich metabolity posiadają zdolność przekraczania bariery krew-mózg i są wykrywalne w różnych tkankach mózgu, co stanowi o ich wartościowym działaniu w układzie nerwowym.
KURKUMINA
Kurkumina jest jednym z fitochemikaliów, którego popularność zwiększyła się w ostatnim czasie na skutek publikacji wielu pozytywnych dowodów naukowych w kontekście zdrowia mózgu i wielu innych jednostek chorobowych. Badania na modelu zwierzęcym przedstawiały niezmiernie korzystne działanie kurkuminoidów w kontekście wstrząsów mózgu. Suplementacja kurkuminą poprawiała funkcjonowanie błon komórkowych, nasilała powrót homeostazy oraz indukowała wzrost plastyczności synaptycznej. Jest to również związek o silnym specyficznym działaniu antyzapalnym w układzie nerwowym.
Pozytywne działanie kurkuminy przypisuje się jej modulacyjnemu działaniu w kontekście zarządzania nadmiernym stresem oksydacyjnym w układzie nerwowym. Kurkumina wzmaga aktywację czynnika Nrf2 w mózgu i zwiększa tym samym stężenie jego enzymów antyoksydacyjnych. Stosowanie tego aktywnego fitochemikalia zawartego w kurkumie wiązało się między innymi z łagodzeniem obrzęku mózgu i uszkodzeń oksydacyjnych. Wpływa ona również na tłumienie procesu umierania neuronów i łagodzenie ostrych reakcji zapalnych wywołanych przez pourazowe uszkodzenia mózgu. Jako potwierdzenie korzystnego działania kurkuminy, warto zaznaczyć, że tłumienie Nrf2 wiązało się z osłabieniem neuroprotekcyjnego działania kurkuminy.
KURKUMINA Z DODATKIEM PIPERYNY Z APOLLO’S HEGEMONY
N-ACETYLO-CYSTEINA (NAC)
NAC jest substancją o wysokim spektrum zastosowania, a jego mechanizmy działania w organizmie obejmują między innymi hamowanie wolnych rodników, indukowanie syntezy glutationu czy działanie anty-zapalne. Związek ten wykazuje działanie neuroprotekcyjne zarówno w kontekście obwodowego jak i ośrodkowego układu nerwowego. Suplementacja acetylowaną formą cysteiny wpływa przeciwutleniająco w kontekście wolnych rodników w mózgu. Stosowanie NAC zwiększało również poziomy przeciwzapalnego mikrogleju M2 w przewodach istoty białej co jest jak najbardziej pozytywnym następstwem.
W dwóch różnych modelach zwierzęcych zauważono, że wczesne stosowanie NAC po urazie pozwalało na szybsze odwrócenie behawioralnych deficytów powiązanych z pourazowych uszkodzeniem mózgu. Sugeruje się, że główne dobroczynne działanie N-acetylo-cysteiny wiąże się z działaniem antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym. Wydaje się również, że NAC posiada zarówno sam z siebie działanie antyoksydacyjne jak i na skutek nasilonej syntezy glutationu, który jest tripeptydem pochodzącym z połączenia grupy aminowej cysteiny z glicyną i grupą karboksylową glutaminianu. Glutation jest ważnym wewnątrzkomórkowym przeciwutleniaczem, który zapobiega uszkodzeniom powodowanym przez reaktywne formy tlenu, również na poziomie układu nerwowego. Wydaje się więc, że pozytywne działanie N-acetylo-cysteiny będzie wielokierunkowe.
N-ACETYLO-L-CYSTEINA Z APOLLO’S HEGEMOMY
STARA DOBRA KREATYNA
Kreatyna głównie kojarzona jest ze swoim potencjałem ergogenicznym, zwiększającym zdolności wysiłkowe w wysiłkach o charakterze maksymalnym. Pewna ilość kreatyny obecna jest również w mózgu i okazuje się, że występuje szereg dowód sugerujących pozytywny wpływ maksymalizacji jej stężenia w układzie nerwowym. Jej zasoby w mózgu są niezwykle ważne co potwierdza kilka dowodów takich jak obecność izoform kinazy kreatynowej w układzie nerwowym, występowanie problemów natury psychicznej wywołane niedoborem kreatyny w mózgu oraz ich częściowe odwrócenie na skutek suplementacji monohydratem kreatyny
Biochemicznie, kreatyna w mózgu działa w mózgu przekazując grupę fosforylową na ADP w celu wytworzenia ATP i uzupełnienia zapasów energetycznych w układzie nerwowym. Suplementacja kreatyną najprawdopodobniej pozytywnie wpłynie na przetwarzanie poznawcze w sytuacjach stresowych, kiedy zawartość kreatyny w mózgu jest chronicznie lub ostro tłumiona, jak również w przypadku pourazowym. Profilaktyczna suplementacja może więc chronić mózg w momentach spadku stężenia kreatyny w układzie nerwowym. Kreatyna zmniejsza stres oksydacyjny i nierównowagę energii komórkowej jak również zmniejsza utratę komórek w hipokampie i zwiększa hamujące działanie neuronów. Co więcej, kobiety cechują się mniejszym poziomem kreatyny w mózgu i sugeruje się, że częstsze występowanie stanów depresyjnych u kobiet może być poniekąd powiązane z tą różnicą pomiędzy płciami.
KREATYNA OD TESTOSTERONE.PLZDROWIE JELIT CZYLI O ICH POŁĄCZENIU Z MÓZGIEM
Mózg poprzez połączenie z nerwem błędnym, cechuje się wzajemną relacją z szeregiem układów w naszym organizmie. Jednym z tych układów jest układ jelitowy, który odgrywa niezwykle ważną rolę w utrzymaniu zdrowia psychicznego. Istnieją trzy rodzaje komunikacji pomiędzy mózgiem a mikrobiotą jelitową – poprzez nerwowe informacje biegnące z nerwów aferentnych, poprzez informacje endokrynne wynikające z wydzielania hormonów jelitowych oraz poprzez informacje wysyłane za pośrednictwem cytokin.
Mózg działa we wzajemnej relacji z jelitami. Dysregulacja mikrobioty skutkuje negatywnym wpływem na zdrowie układu nerwowego, co uwidacznia się w postaci gorszego samopoczucia, a nawet nasileniem stanów depresyjnych. Jelita są bowiem źródłem syntezy wielu neuroprzekaźników. Mikrobiota odgrywa bowiem niezwykle ważną rolę w procesie katabolizmu aminokwasów, których produkty mogą wpływać na równowagę neuroprzekaźników krytycznych dla odpowiedniego funkcjonowania mózgu. Różne bakterie na poziomie jelita mogą syntezować i uwalniać neuroprzekaźniki. Przykładowo, gatunki z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium metabolizują glutaminian, wolny aminokwas pobudzający neuroprzekaźnik GABA w mózgu, czyli główny neuroprzekaźnik hamujący o tonizującym działaniu. Mikrobiota jelitowa reguluje również serotoninę poprzez regulację jej prekursorów. Clostridium sporegenes wydzielają dekarboksylazy, które przekształacją tryptofan w procesie syntezy serotniny, co ma kluczowe znaczenie dla centralnej sygnalizacji serotoninergicznej.
WPŁYW ŻYWIENIA NA ZDROWIE MIKROBIOTY JELITOWEJ
PRODUKTY FERMENTOWANE
Produkty fermentowane takie jak kiszonki (kapusta kiszona, kimchi, ogórki kiszone itd.) czy jogurty zawierające bakterie probiotyczne są niezwykle cennym dodatkiem do żywienia. Zawierają one bowiem szczepy bakterii probiotycznych głównie w kontekście grupy Lactobacillus, treptococcus, Lactococcus, i Leuconostoc oraz wiele baketryjnych metabolitów. W badaniach naukowych widuje się pozytywny wpływ spożycia produktów fermentowanych na profil bakteryjny jelit. Jest to więc dobry argument do codziennego uwzględniania produktów fermentowanych i kiszonek w diecie.
ORZECHY
Orzechy, w szczególności orzechy włoskie oraz migdały cechują się korzystnym profilem zawartości tłuszczów oraz bioaktywnych związków w poctaci antyoksydantów, tokoferoli i polifenoli o potencjale prebiotycznym. Stosunkowo świeża meta-analiza wskazała pozytywny wpływ spożyciu orzechów w codziennej diecie na status bakteryjny mikrobioty jelitowej. Widuje się między innymi wzrost w Clostridium, Dialister, Roseburia, i Lachnospira oraz zmniejszenie niekorzystnych Parabacteroides. Orzechy powinny więc stanowić codzienny dodatek do diety ukierunkowanej na zdrowie jelit oraz mózgu.
BŁONNIK POKARMOWY
Najintensywniej przebadanym składnikiem pożywienia w kontekście kształtowania mikrobioty jelitowej jest błonnik pokarmowy. Posiada on bowiem funkcje prebiotyczne czyli jest selektywnie wykorzystywany przez mikroorganizmy w mikrobiocie jelitowej przynosząc korzyści zdrowotne. Powszechnie przyjmuje się, że spożywanie diety wysokobłonnikowej sprzyja wzrostowi różnorodności bakterii poprzez rozkwit między innymi Bifidobacterium sp., Lactobacillus sp., Akkermansia sp., Faecalibacterium sp., Roseburia sp., Bacteroides sp., and Prevotella oraz mniejszenie potencjalnie niekorzystnych i patogennych Enterobacteriaceae.
PODSUMOWANIE
Żywienie ma nieodłączny wpływ na zdrowie i funkcjonowanie mózgu co sugeruje spożycie specyficznych produktów o charakterze neuroprotekcyjnym i wspierającym procesy kognitywne. Jednym z najbardziej znanych czynników odżywczych w mózgu jest spożycie odpowiedniej ilości kwasów tłuszczowych OMEGA-3, a w szczególności kwasu dokozaheskaenowego. Stymuluje on bowiem neurogenezę i plastyczność synaptyczną na skutek nasilenia syntezy neutroficznego czynnika pochodzenia mózgowego (BDNF). Kluczowe jest również spożycie odpowiedniej ilości witamin z grupy B, które wpływają na procesy metylacji i syntezy neuroprzekaźników w mózgu. Badania wykazują powiązanie pomiędzy niedoborem witamin z grupy B oraz gorszym samopoczuciem i występowaniem stanów depresyjnych. Niezwykle popularna w literaturze naukowej skupiającej się na zdrowiu psychicznych stała się kurkumina, cechuje ją bowiem niezwykły potencjał antyzapalny w kontekście układu nerwowego. Stan zapalny w mózgu jest między innymi łączony jako podstawa występowania wielu chorób neurodegeneracyjnych. Dodatkowo, na bazie dostępnej literatury sugeruję się, że wysoki potencjał neuroprotekcyjny można przypisać kreatynie oraz n-acetylo-cysteinie (NAC). Należy również pamiętać o nieodłącznym połączeniu zdrowia jelit i mózgu. W tym celu sugeruje się spożycie w codziennej diecie produktów fermentowanych, jogurtów oraz odpowiednia ilość błonnika o działaniu prebiotycznym.
.
.
.
BIBLIOGRAFIA:
United Nations Department of Economic and Social Affairs/Population Division (2015) World Population Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables. New York: United Nations.
Gauthier S, Reisberg B, Zaudig M et al. (2006) Mild cog- nitive impairment. Lancet 367, 1262–1270.
Peters R (2006) Ageing and the brain. Postgrad Med J 82, 84–88.
Svennerholm L, Jungbjer B & Boström K (1997) Changes in weight and compositions of major membrane compo- nents of human brain during the span of adult human life of Swedes. Acta Neuropathol 94, 345–352.
Miller MG, Hamilton DA, Joseph JA, Shukitt-Hale B. Dietary blueberry improves cognition among older adults in a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Eur J Nutr 2018;57: 1169–80.
McNamara RK,KaltW,Shidler MD,McDonaldJ,Summer SS, Stein AL, Stover AN, Krikorian R. Cognitive response to fish oil, blueberry, and combined supplementation in older adults with subjective cognitive impairment. Neurobiol Aging 2018;64:147–56.
Boespflug EL, Eliassen JC, Dudley JA, Shidler MD, Kalt W, Summer SS, Stein AL, Stover AN, Krikorian R. Enhanced neural activation with blueberry supplementation in mild cognitive impairment. Nutr Neurosci 2018;21:297–305.
Vanegas SM, Meydani M, Barnett JB, Goldin B, Kane A, Rasmussen H, Brown C, Vangay P, Knights D, Jonnalagadda S. Substituting whole grains for refined grains in a 6-wk randomized trial has a modest effect on gut microbiota and immune and inflammatory markers of healthy adults. Am J Clin Nutr 2017;105(3):635–50. 64.
Walker AW, Ince J, Duncan SH, Webster LM, Holtrop G, Ze X, Brown D, Stares MD, Scott P, Bergerat A. Dominant and diet-responsive groups of bacteria within the human colonic microbiota. ISME J 2011;5(2):220–30. 65.
Salonen A, Lahti L, Salojarvi J, Holtrop G, Korpela K, Duncan SH, Date P, Farquharson F, Johnstone AM, Lobley GE, et al. Impact of diet and individual variation on intestinal microbiota composition and fermentation products in obese men. ISME J 2014;8(11):2218–30. 66.
Tap J, Furet JP, Bensaada M, Philippe C, Roth H, Rabot S, Lakhdari O, Lombard V, Henrissat B, Corthier G. Gut microbiota richness promotes its stability upon increased dietary fibre intake in healthy adults. Environ Microbiol 2015;17(12):4954–64.
González Olmo BM, Butler MJ, Barrientos RM. Evolution of the Human Diet and Its Impact on Gut Microbiota, Immune Responses, and Brain Health. Nutrients. 2021 Jan 10;13(1):196. doi: 10.3390/nu13010196. PMID: 33435203; PMCID: PMC7826636.
