Obrazek wyróżniający: Joshua Chehov
Serce pełni funkcję specjalistycznej pompy, której działanie opiera się na regularnych i nieustannych skurczach, umożliwiających dostarczanie krwi do całego organizmu. Mechanizm ten jest napędzany przez przepływ prądu elektrycznego przez serce, co generuje cykl nazywany tętnem (HR) lub pulsem serca. Tętno, będące prędkością bicia serca, mierzy się liczbą skurczów na jednostkę czasu. Zmienność rytmu serca (HRV) oblicza się na podstawie zapisów elektrokardiogramu (EKG) i stanowi wskaźnik, którego pełne znaczenie jest nadal badane. HRV odnosi się do zmian rytmu serca z uderzenia na uderzenie. EKG zdrowej osoby mierzone w warunkach spoczynku wykazuje okresowe wahania składające się z rytmicznego zjawiska znanego jako arytmia zatokowa oddechowa. Istnieją sugestie, że zmienność rytmu serca to istotna metoda oceny parametrów autonomicznego układu sercowo-naczyniowego, kontrolowanego przez unerwienie sympatyczne i parasympatyczne. Układ autonomiczny składa się z nerwów współczulnych i przywspółczulnych (nerwów błędnych) wychodzących z serca i naczyń krwionośnych, które są regulowane głównie przez rdzeń przedłużony. Te dwa komponenty autonomicznego układu nerwowego (ANS) wpływają na regularność odstępów między uderzeniami serca, co powoduje, że HRV odzwierciedla zmiany w czasie trwania cyklu sercowego i jest uznawana za miarę wpływów regulacyjnych, głównie związanych z aktywnością ANS. Wcześniejsze badania wskazały na potencjalne zastosowanie HRV do identyfikacji stanów zdrowotnych i chorobowych, jako że wskaźniki HRV powiązane z nerwem błędnym były odwrotnie skorelowane z różnymi czynnikami ryzyka, takimi jak cukrzyca, nietolerancja glukozy, insulinooporność, otyłość brzuszna, dyslipidemia i nadciśnienie. Choć HRV było wykorzystywane głównie do przewidywania nagłej śmierci sercowej i neuropatii cukrzycowej w kontekście monitorowania postępu choroby, najnowsze badania sugerują, że HRV może również znaleźć zastosowanie w treningu fizycznym. Badania te potwierdziły, że HRV może być użyteczna jako wskaźnik modulacji serca przez komponent sympatyczny i nerw błędny autonomicznego układu nerwowego oraz jako narzędzie do monitorowania adaptacji lub niedostosowania treningowego w celu optymalizacji obciążeń treningowych, co przekłada się na poprawę wyników. Głównym celem każdego programu treningowego jest zastosowanie odpowiednich obciążeń fizycznych, aby zakłócić homeostazę i równowagę autonomiczną organizmu, co pozwala na lepsze przystosowanie fizjologii sportowca podczas odpowiedniej regeneracji. Chociaż pozostaje do ustalenia, jak długo- i krótkoterminowe efekty treningu, kondycja sportowców oraz poziom regeneracji wpływają na maksymalizację korzyści treningowych, badania porównujące autonomiczny układ nerwowy między osobami prowadzącymi siedzący i aktywny tryb życia lub między sportowcami z różnych dyscyplin wykazały zróżnicowane profile Zmienności rytmu serca, co sugeruje możliwość monitorowania tych wskaźników w celu poprawy stanu fizycznego i fizjologicznego [1].
Pomiar HRV
HRV można oceniać za pomocą różnych skomplikowanych metod. Najczęściej stosowaną metodą jest standardowe EKG, które analizuje zmienność czasową pomiędzy kolejnymi uderzeniami serca. Długości odstępów między kolejnymi szczytami R (R-R) w zespole QRS mogą być matematycznie opisane. Odstępy R-R nie są stałe pomiędzy poszczególnymi szczytami R. Na początku aktywności fizycznej odstępy te stają się krótsze i bardziej jednorodne, co jest wynikiem zwiększonej aktywności współczulnej i zmniejszenia aktywności przywspółczulnej. Odstępy R-R mogą dostarczać cennych informacji o poziomie stresu fizjologicznego i zmęczenia podczas i po treningu. Mimo że matematyka związana z obliczaniem HRV jest skomplikowana, istnieje wiele modeli algorytmicznych do analizy odstępów R-R, które pozwalają ocenić aktywację autonomiczną i równowagę między układem współczulnym a przywspółczulnym. Dodatkowo, okres między zespołami QRS, który wynika z depolaryzacji węzła zatokowego, nazywa się odstępem normalny-normalny (N-N). HRV mierzy zmienność odstępów N-N (24). Analiza w dziedzinie częstotliwości opisuje zmienność o wysokiej i niskiej częstotliwości (LF), które odpowiadają aktywności różnych gałęzi autonomicznego układu nerwowego. Poprzez analizę tych różnic częstotliwościowych w HRV można zidentyfikować wkład układu współczulnego i przywspółczulnego. Parametry LF, dotyczące modulacji zmian odstępów R-R w zakresie 0,04-0,15 Hz, są związane z aktywnością obu układów, natomiast modulacja wysokoczęstotliwościowa (HF) (0,15-0,4 Hz) jest regulowana głównie przez nerw przywspółczulny (błędny) (25). Parametry LF i HF są często podawane jako znormalizowane wartości (LFn i HFn), obliczane jako frakcje LF lub HF w stosunku do całkowitej wartości minus LF (26). Inne ważne parametry analizy HRV to wskaźniki w dziedzinie czasu, takie jak odchylenie standardowe (SD) odstępów N-N (SDNN), które odzwierciedlają całkowitą zmienność, oraz średni kwadrat SD (RMSSD), który odzwierciedla aktywność układu przywspółczulnego. Kolejnym użytecznym narzędziem jest wykres Pointcarégo, który przedstawia odstępy R-R w czasie i wykorzystuje odchylenie standardowe do interpretacji zmian. Standardowy deskryptor 1 (SD1) pokazuje szybka zmienność odstępów R-R, podczas gdy standardowy deskryptor 2 (SD2) odzwierciedla zmienność długoterminową. SD1 głównie odzwierciedla wpływ układu przywspółczulnego na serce, natomiast SD2 uwzględnia wpływ zarówno układu współczulnego, jak i przywspółczulnego. Należy jednak pamiętać, że oddychanie ma duży wpływ na HRV, zwiększając ją, gdy częstotliwość oddechów spada, co może utrudniać interpretację danych. Dlatego badacze przyjęli różne zakresy częstotliwości oddechowej (tj. 6-15 oddechów/min) i zalecili utrzymywanie samoorganizującego się wzorca oddechowego podczas rejestracji, aby uzyskać wiarygodne wyniki [12].
Kontrola dysfunkcji
Zaburzenia funkcji układu sercowo-naczyniowego są istotnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, związanym z takimi schorzeniami jak hiperglikemia, nadciśnienie, nagła śmierć sercowa oraz cukrzyca, co zwiększa ryzyko śmiertelności. Zaproponowano monitorowanie pacjentów z tymi zaburzeniami poprzez analizę zmienności rytmu serca – HRV. HRV jest prostym narzędziem, które opisuje zmiany między uderzeniami serca (odstępy R-R), uwzględniając wpływ autonomicznego układu nerwowego na węzeł zatokowy, co umożliwia ocenę zdrowia układu sercowo-naczyniowego. Niska HRV jest powiązana z arytmią serca, szczególnie u osób z nadwagą lub otyłością, u których stwierdzono bezpośredni związek między zmniejszoną funkcją ANS a śmiertelnością z różnych przyczyn. W rzeczywistości, jednym ze skutków nadwagi i otyłości jest pogorszenie funkcji autonomicznych serca, objawiające się zmniejszoną aktywnością nerwu błędnego i zwiększoną aktywnością współczulną. Aktywność fizyczna jest jedną z najbardziej obiecujących metod niefarmakologicznych w zapobieganiu powikłaniom zdrowotnym u pacjentów z nadwagą i otyłością. Na przykład, dowody wskazują, że trening o umiarkowanej intensywności (MICT) zwiększa aktywność nerwu błędnego, obniża tętno spoczynkowe, aktywuje układ przywspółczulny i wspiera regulację autonomiczną; dynamiczny trening siłowy poprawia metabolizm i zdrowie układu sercowo-płucnego; natomiast trening interwałowy o wysokiej intensywności (HIIT) poprawia kondycję fizyczną oraz fizjologiczną i pomaga zmniejszyć czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Jednak brakuje jednoznacznych dowodów naukowych, aby powiązać te pozytywne efekty z poprawą HRV w tej populacji. Wynika to z dużej różnorodności programów aktywności fizycznej pod względem częstotliwości, intensywności, czasu trwania i rodzajów ćwiczeń [2].
HRV u osób chorych
Wiele badań wskazuje na istotną rolę przewlekłej nierównowagi autonomicznego układu nerwowego (AUN), charakteryzującej się zwiększoną aktywnością współczulną i obniżoną aktywnością przywspółczulną, w rozwoju niewydolności serca, choroby wieńcowej oraz w powiązaniu z czynnikami ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, takimi jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze i brak aktywności fizycznej. Obniżona zmienność rytmu serca (HRV) wykazuje wartość prognostyczną u pacjentów po zawale serca. Badania sugerują, że analiza HRV może być użyteczna w ocenie ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. W literaturze pojawiły się doniesienia o korelacji między wartością LF a stopniem zaawansowania nadciśnienia tętniczego, wyrażaną przez rozkurczowe ciśnienie krwi. Zauważono również, że dysfunkcja autonomicznego układu nerwowego pojawia się już na wczesnych etapach nadciśnienia tętniczego. W jednym z badań przeprowadzonych w Chinach wykazano, że obniżenie modulacji przywspółczulnej występuje jeszcze przed rozwojem nadciśnienia u osób z prawidłowym ciśnieniem, ale z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku tej choroby. Porównano funkcję AUN u osób z różnymi poziomami ciśnienia krwi i różnym wywiadem rodzinnym, oceniając wskaźniki takie jak SDNN, LF, HF oraz współczynniki LF/HF i E/I. U osób z dodatnim wywiadem rodzinnym w kierunku nadciśnienia stwierdzono obniżenie funkcji przywspółczulnej, co zostało potwierdzone w badaniach, które wykazały wzrost LF u tych osób. Rozbieżności w wynikach mogą wynikać z różnych kryteriów dotyczących norm ciśnienia tętniczego. Dane pochodzące z obszernych badań populacyjnych (przedstawione w tabeli 2) sugerują, że osoby z prawidłowym ciśnieniem tętniczym, ale z obniżoną zmiennością rytmu serca (HRV), mają zwiększone ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego. W badaniu prospektywnym Framingham [10] analizowano pierwsze 2 godziny zapisu EKG. Po uwzględnieniu innych czynników ryzyka, stwierdzono, że obniżenie komponenty LF (niskiej częstotliwości) jest powiązane z ryzykiem rozwoju nadciśnienia u mężczyzn w 4-letnim okresie obserwacji (iloraz szans [OR] 1,38; 95% przedział ufności [CI]), natomiast nie zaobserwowano istotnego związku z parametrami SDNN i HF u żadnej z płci. Dodatkowo, stwierdzono obniżenie wskaźników HRV, z wyjątkiem współczynnika LF/HF, u kobiet i mężczyzn z nadciśnieniem (p < 0,05). W badaniu ARIC (Atherosclerosis Risk in Communities) [9] potwierdzono zmniejszoną HRV u osób z nadciśnieniem (wskaźniki SDNN, rMSSD, R-R interval) w 2- i 6-minutowych zapisach. Wśród 7099 osób z początkowo prawidłowym ciśnieniem tętniczym, obniżona HRV, po uwzględnieniu zmiennych współtowarzyszących, była związana ze zwiększonym ryzykiem rozwoju nadciśnienia w 9-letnim okresie obserwacji — współczynniki ryzyka (95% CI) SDNN 1,24 (1,10–1,40); RMSSD 1,36 (1,21–1,54); odstęp R-R 1,44 (1,27–1,63). W tym czasie nie zauważono różnic w parametrach HRV po 9 latach, co może sugerować, że autonomiczny układ nerwowy (AUN) odgrywa rolę w rozwoju nadciśnienia, ale różnice w jego funkcjonowaniu nie narastają z upływem czasu. Liao i wsp. [16] badali związek między HRV ocenianą w 2-minutowym zapisie EKG w pozycji leżącej a nadciśnieniem w grupie 2061 osób wybranych z badania ARIC. W 3-letnim okresie obserwacji u 64 osób rozwinęło się nadciśnienie. Stwierdzono odwrotny związek między początkową wartością HF a ryzykiem rozwoju nadciśnienia. W analizie przekrojowej, uwzględniając wiek, rasę, płeć, palenie tytoniu, cukrzycę i poziom wykształcenia, wskaźnik HF był znacząco niższy w grupie z nadciśnieniem (leczonym i nieleczonym) w porównaniu do grupy z prawidłowym ciśnieniem. W grupie z najniższym kwartylem HRV ryzyko rozwoju nadciśnienia było 2,44 razy wyższe. W badaniu obserwacyjnym Lucini i wsp. [18] z 2002 roku, 300 osób z ciśnieniem tętniczym od 90/60 mm Hg do 210/120 mm Hg zostało podzielonych na trzy grupy ze średnim ciśnieniem tętniczym: 103, 133 i 163 mm Hg. Regulację AUN oceniano za pomocą analizy spektralnej odstępów R-R i zmienności skurczowej ciśnienia tętniczego (oceniano zmiany w spoczynku i po przyjęciu pozycji stojącej) w celu uwzględnienia komponenty współczulnej. Już u osób w 2. tercylu zauważono oznaki zwiększonej modulacji układu współczulnego (wzrost wartości LF, spadek wartości HF). Huikuri i wsp. [11] porównali wskaźniki HRV u mężczyzn z prawidłowym ciśnieniem tętniczym oraz u osób leczonych z powodu nadciśnienia przez ponad 5 lat. Analizowali 45-minutowe zapisy EKG: 15 minut w pozycji leżącej, 15 minut w pozycji siedzącej, 15 minut podczas chodzenia. U pacjentów z nadciśnieniem stwierdzili znacznie niższe wartości SDNN (52 ± 19 vs. 59 ± 20 ms; p < 0,01), bardzo niską częstotliwość (VLF), LF oraz zredukowany współczynnik LF/HF (dla ostatnich trzech parametrów p < 0,001). Pacjenci z nadciśnieniem mieli również osłabione zmiany LF i HF w odpowiedzi na pionizację w porównaniu do grupy kontrolnej. Po uwzględnieniu początkowych wartości ciśnienia tętniczego i wskaźnika masy ciała (BMI), nie zaobserwowano istotnych różnic w bezwzględnych wartościach wskaźników HRV, co sugeruje, że źle kontrolowane nadciśnienie i otyłość są głównymi czynnikami redukcji HRV. U osób z nadciśnieniem „białego fartucha” również zaobserwowano znacząco niższe wartości HF (p < 0,03) i LF (p < 0,051) oraz wyższy współczynnik LF/HF w porównaniu do osób zdrowych (p < 0,03); jednak nie stwierdzono różnicy między osobami z nadciśnieniem a tymi z nadciśnieniem „białego fartucha” [8].
Wpływ wysiłku na HRV u osób z nadwagą i otyłością
W przeglądzie systematycznym, którego celem było zbadanie wpływu modeli treningu interwałowego o wysokiej intensywności (HIIT) oraz treningu o umiarkowanej intensywności (MICT) na zmienność rytmu serca (HRV) u dorosłych z nadwagą lub otyłością (powyżej 18. roku życia) w oparciu o dowody pochodzące z randomizowanych badań kontrolowanych wyciągnięto następujące wnioski na temat wpływ wysiłku na HRV [2]. Przegląd literatury umożliwił zebranie istniejących dowodów na temat wpływu różnych form aktywności fizycznej na autonomiczną regulację funkcji sercowo-naczyniowych w grupie osób z nadwagą i otyłością. Jednakże, znaczna heterogeniczność badań uwzględnionych w przeglądzie oraz mała liczba uczestników w poszczególnych badaniach ograniczyły możliwości analizy i sformułowania jednoznacznych wniosków dotyczących wpływu któregokolwiek z modeli treningowych na zmienne regulujące układ autonomiczny. Przegląd obejmował łącznie 10 randomizowanych badań kontrolowanych, które zgłaszały wpływ interwencji fizycznych na kluczowe zmienne regulujące autonomiczny układ nerwowy, z udziałem 398 uczestników, w tym 218 mężczyzn. Średni wiek uczestników wynosił 52,72 lata w grupie interwencyjnej i 52,27 lata w grupie kontrolnej. Pomimo nierównej liczby badań dla poszczególnych form treningu i zmiennych wynikowych, stwierdzono, że efekty treningu nie były statystycznie istotne, z wyjątkiem interwencji HIIT lub MICT trwających 12 tygodni w porównaniu z podgrupą grupy kontrolnej (p = 0,008). To ogranicza możliwość wyciągnięcia jednoznacznych wniosków na korzyść któregoś z tych modeli pod względem poprawy parametrów zmienności rytmu serca. Interwencje fizyczne spowodowały zmiany we wszystkich analizowanych parametrach HRV, co jest zgodne z doniesieniami literatury. Metaanaliza wykazała, że 12-tygodniowe interwencje MICT lub HIIT nie wywołały statystycznie istotnych zmian w SDNN (odchylenie standardowe przedziałów R-R (NN) od normalnego do normalnego) w porównaniu z grupą kontrolną. W przypadku RMSSD (RMSSD jest standardową miarą statystyczną HRV. Oznacza średnią kwadratową kolejnych różnic między zwykłymi uderzeniami serca dla danego zestawu danych pulsu) zaobserwowano nieznaczną, choć nieistotną statystycznie różnicę na korzyść tych dwóch modeli ćwiczeń w porównaniu z grupą kontrolną. Jednakże, porównanie 12-tygodniowych interwencji HIIT lub MICT z podgrupą grupy kontrolnej wykazało istotną poprawę RMSSD na korzyść tych interwencji (WMD = 4,97, 95% CI: 1,00 do 8,93; p = 0,01). Ostatecznie, porównanie obu modeli treningowych (HIIT vs. MICT) nie wykazało statystycznie istotnych różnic na korzyść któregoś z nich, co sugeruje, że oba mogą prowadzić do pozytywnych zmian w HRV u osób z nadwagą i otyłością. Warto podkreślić, że SDNN i RMSSD odzwierciedlają aktywność nerwu błędnego, a ich redukcje są związane ze zwiększonym ryzykiem chorób i zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych. Nie zaobserwowano statystycznie istotnych różnic na korzyść interwencji fizycznych (HIIT i MICT) w porównaniu z grupą kontrolną dla parametrów HF i LF (widmo wysokich i niskich częstotliwości). Ponadto, w podgrupach porównujących HIIT z MICT oraz DST z MICT i FRT, nie stwierdzono przewagi żadnego z modeli interwencji. Choć widmo wysokiej częstotliwość (high frequency) jest uznawane za wskaźnik aktywności przywspółczulnej (PNS), interpretacja widma niskiej częstotliwości pozostaje kontrowersyjna, ponieważ niektóre badania uważają go za wskaźnik aktywności współczulnej, podczas gdy inne twierdzą, że odzwierciedla zarówno aktywność współczulną, jak i przywspółczulną. Warto zauważyć, że wzrost widma niskiej częstotliwości może sugerować brak korzystnych zmian w HRV, co oznaczałoby utrzymującą się aktywność układu współczulnego. Pomimo istniejących dowodów na pozytywne zmiany w ANS wywołane przez interwencje fizyczne, pełne zrozumienie mechanizmów tych zmian pozostaje niejasne. Badania wykazują różne interpretacje korzyści fizjologicznych wynikających z aktywności fizycznej, np. niektórzy badacze zaobserwowali zmniejszenie stężeń metabolitów i poziomu cytokin prozapalnych po ćwiczeniach, podczas gdy inni zgłaszali zmniejszenie poziomu noradrenaliny we krwi, co mogłoby promować równowagę funkcji autonomicznych. Pod względem modulacji ANS przez HIIT i MICT, wyniki tego badania nie wskazują na wyższość jednego modelu nad drugim. Brak istotnych różnic może wynikać z heterogeniczności badań i małej liczby uczestników. Niemniej jednak, oba modele (HIIT i MICT) mogą prowadzić do korzystnych zmian w parametrach HRV, takich jak RMSSD i widmo wysokiej częstotliwości, choć potrzeba dalszych badań, aby potwierdzić te obserwacje. Ze względu na znaczną heterogeniczność analiz i niewielką liczbę badań, wyniki należy interpretować ostrożnie. Dodatkowo, różnice w sposobie raportowania wyników przez badania mogą wpływać na moc statystyczną analiz i prowadzić do błędnych wniosków. Obecnie brak jest jednoznacznych dowodów na to, który model treningowy (HIIT czy MICT) najlepiej modulują HRV. Przykładowo, niektóre badania sugerują wyższość HIIT, podczas gdy inne wskazują na lepsze korzyści wynikające z MICT [3-7].
Kreatyna od Testosterone.pl – zwiększa zdolności wysiłkowe – KUP TUTAJ
Wykorzystanie w sporcie
HRV to nieinwazyjna technika umożliwiająca uzyskanie cennych informacji na temat zmian fizjologicznych zachodzących w odpowiedzi na aktywność fizyczną. Wiele badań wskazuje, że parametry HRV są kluczowe w analizie stresu, jakiego doświadcza organizm podczas treningu, oraz w monitorowaniu procesu regeneracji po wysiłku. Optymalizacja treningu wymaga dostosowania go do specyficznych zdolności sportowca, takich jak siła mięśniowa, wytrzymałość, moc, elastyczność i zdolność do adaptacji w zakresie wydolności tlenowej, obciążeń treningowych oraz procesu regeneracji. HRV stanowi skuteczne narzędzie w tym zakresie, ponieważ odzwierciedla kluczowe procesy regulacyjne zachodzące po wysiłku fizycznym. Analiza HRV, która uwzględnia zmiany w odpowiedzi na rodzaj, intensywność oraz czas trwania wysiłku, może znacząco wzbogacić podejście do monitorowania sprawności fizycznej w czasie treningu i okresach po treningu, co otwiera możliwości szerokiego zastosowania w przyszłych programach treningowych. Długoterminowe śledzenie zmian HRV przez okres ponad 4 tygodni intensywnych ćwiczeń okazało się szczególnie użyteczne jako wskaźnik adaptacji fizjologicznej sportowców, co może wspierać skuteczne planowanie programów treningowych. Badania wykazały, że codzienna intensywność ćwiczeń dostosowana do HRV sportowca oraz zmniejszenie intensywności na podstawie HRV poprawiły poziom sprawności w porównaniu do grup kontrolnych, podkreślając istotność wykorzystania HRV w fizjologii sportu. U sportowców zmiany w wzorcach autonomicznego układu nerwowego (ANS), odzwierciedlone przez zmienność HRV, mogą być przydatne do zarządzania zmęczeniem fizycznym i określania intensywności treningu. Informacje o stopniu regeneracji po treningu mogą pomóc w personalizacji planu treningowego, dostosowywaniu obciążeń i czasów odpoczynku, a także w unikaniu przetrenowania i przewlekłego zmęczenia poprzez utrzymywanie sportowca w optymalnej kondycji, co jest istotne w kontekście fizjologii sportu. Warto jednak ustalić standardowe protokoły i metody badań z sportowcami, uwzględniając intensywność i czas trwania ćwiczeń, a także pozycję ciała i czas trwania rejestracji, aby efektywnie wykorzystać HRV w fizjologii sportu. W związku z tym, ultrakrótkoterminowa metoda pomiaru HRV, wymagająca jedynie 1 minuty zbierania danych po okresie stabilizacji, może zwiększyć praktyczność codziennego monitorowania aktywności autonomicznej serca. Jest to istotne, ponieważ optymalizacja procesu regeneracji wymaga regularnego monitorowania HRV [12].
Literatura:
[1] Dong JG. The role of heart rate variability in sports physiology. Exp Ther Med. 2016 May;11(5):1531-1536.
[2] BETANCUR-SEPULVEDA, Lubin; RAMIREZ-VILLADA, Jhon Freddy and ARANGO-PATERNINA, Carlos Mario. Effects of physical activity on heart rate variability in adults with overweight or obesity: A systematic review and meta-analysis. rev.fac.med. [online]. 2023, vol.71, n.4, 107632. Epub July 17, 2024. ISSN 0120-0011.
[3] Laborde S, Mosley E, Thayer JF. Heart rate variability and cardiac vagal tone in psychophysiological research – recommendations for experiment planning, data analysis, and data reporting. Front Psychol. 2017;8:213. https://doi.org/f9q6qn.
[4] Porras-Alvarez J, Bernal-Calderón MO. Variabilidad de la frecuencia cardiaca: Evaluación del entre- namiento deportivo. Revisión de tema. Duazary. 2019;16(2):259-69. https://doi.org/k94v.
[5] Bhati P, Moiz JA, Menon GR, Hussain ME. Does resistance training modulate cardiac autonomic control? A systematic review and meta-analysis. Clin Auton Res. 2019;29(1):75-103. https://doi.org/fqhp.
[6] de Sousa-Fortes L, Pinheiro-Paes P, Tavares-Paes S, Oliveira-Carvalho F, Serpeloni-Cyrino E. Clustering vs multi-sets method in resistance training: Effect on heart rate variability. Asian J Sports Med. 2018;9(1):e14576. https://doi.org/k94z.
[7] Grässler B, Thielmann B, Böckelmann I, Hökelmann A. Effects of different training interventions on heart rate variability and cardiovascular health and risk factors in young and middle-aged adults: A systematic review. Front Physiol. 2021;12:657274.
[8] Małgorzata Maciorowska, Paweł Krzesiński Assessment of heart rate variability in hypertensive patients — systematic review, Folia Cardiologica 2018
[9] Piccirillo G, Viola E, Nocco M, et al. Autonomic modulation of heart rate and blood pressure in normotensive offspring of hypertensive subjects. J Lab Clin Med. 2000; 135(2): 145–152,
[10] Gillman MW, Kannel WB, Belanger A, et al. Influence of heart rate on mortality among persons with hypertension: the Framingham Study. Am Heart J. 1993; 125(4): 1148–1154
[11] Huikuri HV, Ylitalo A, Pikkujämsä SM, et al. Heart rate variability in systemic hypertension. Am J Cardiol. 1996; 77(12): 1073–1077
[12] Dong JG. The role of heart rate variability in sports physiology. Exp Ther Med. 2016 May;11(5):1531-1536.
[13] Amano M, Kanda T, Ue H and Moritani T: Exercise training and autonomic nervous system activity in obese individuals. Med Sci Sports Exerc 33: 1287-1291, 2001.
