Oczy współczesnego człowieka zużywają się katastrofalnie szybko i jeśli wcześniej problemy z nimi zaczynały się w wieku 50+, to teraz zarówno ciało szkliste, jak i sama źrenica zaczynają się rozpadać średnio już w wieku 35 lat. Na całym świecie około 250 milionów ludzi cierpi na różne stopnie utraty wzroku [1]. Zaćma, związane z wiekiem zwyrodnienie plamki żółtej, jaskra i retinopatia cukrzycowa – te stany dotykają w nieproporcjonalny sposób osoby starsze, a wraz ze starzeniem się populacji przewiduje się, że liczba dotkniętych nimi osób wzrośnie wykładniczo [1].

Zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem (AMD) jest chyba najbardziej rozpowszechnionym zaburzeniem wzroku i dotyczy zazwyczaj osób w wieku 55+. Zwyrodnienie plamki żółtej jest główną przyczyną poważnych zaburzeń widzenia w populacjach pochodzących z Europy.

Oko jest szczególnie podatne na stres oksydacyjny ze względu na wysokie zużycie tlenu, wysokie stężenie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz skumulowaną ekspozycję na światło widzialne o wysokiej energii. Ta kombinacja czynników prowadzi do powstania reaktywnych form tlenu, które mogą wywołać uszkodzenie oksydacyjne tkanek oka, dlatego w tym artykule znajdzie się wiele przeciwutleniaczy.

Poza nimi zdrowie oczu zależy od zdrowia organizmu. Istnieje około 50 znanych składników odżywczych niezbędnych dla ludzkiego organizmu, w tym witaminy i około 20 minerałów. Odżywianie i jakość widzenia są nadal obszarem bardzo aktywnych badań, a dostępne informacje mogą służyć raczej jako wskazówka dotycząca właściwych nawyków żywieniowych oraz uwzględnianie suplementów witaminowych i mineralnych, niż jako stanowcze zalecenia.

 

Witamina C

Witamina C jest bardzo skuteczna jako przeciwutleniacz, chroniący niezbędne cząsteczki w organizmie, takie jak białka, lipidy, węglowodany, DNA i RNA przed uszkodzeniem przez wolne rodniki i reaktywne formy tlenu, które mogą powstawać podczas normalnego metabolizmu, a także w wyniku narażenia na toksyny i zanieczyszczenia, takie jak dym od papierosów. Oko ma szczególnie wysoki wskaźnik metabolizmu, a zatem ma dodatkową potrzebę ochrony przeciwutleniającej. Stężenie witaminy C w osoczu, będącej wskaźnikiem spożycia, wpływa na poziom w tkance oka.[10] W oku witamina C może również regenerować inne antyoksydanty, takie jak witamina E. [11] Zalecane spożycie (RDA) witaminy C to 75 mg/dzień dla kobiet (>19 lat) i 90 mg/dzień dla mężczyzn (>19 lat).

Najlepiej przyswajalna Witamina C z dodatkiem dzikiej róży od Testosterone.pl – KUP TUTAJ

Witamina E

Główną funkcją witamina E (tokoferolu) u ludzi jest działanie przeciwutleniające. Tłuszcze, które są integralną częścią wszystkich błon komórkowych, są podatne na zniszczenie poprzez utlenianie przez wolne rodniki. Tokoferol atakuje wolne rodniki, aby zapobiec reakcji łańcuchowej utleniania lipidów. Jest to ważne, biorąc pod uwagę, że siatkówka jest bardzo skoncentrowana w kwasach tłuszczowych. Gdy cząsteczka tokoferolu neutralizuje wolny rodnik, zostaje zmieniona w taki sposób, że traci swoją zdolność antyoksydacyjną.

Inne funkcje tokoferolu, które byłyby korzystne dla zdrowia oczu, obejmują wpływ na ekspresję i aktywność cząsteczek i enzymów w komórkach odpornościowych i zapalnych. Ponadto wykazano, że tokoferol hamuje agregację płytek krwi i poprawia rozszerzenie naczyń krwionośnych [20]. Zalecana dawka dzienna dla witaminy E wynosi 15 mg α-tokoferolu na dobę zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn (>19 lat) [20]. Gdy dojdzie do suplementacji, należy zwrócić uwagę na preparat zawierający kompleks różnych form tokoferoli – jest to najbardziej przyswajalna opcja. Witamina E może być toksyczna, dlatego nie można przekraczać dawki 800 iu dziennie.

 

400 IU witaminy E – KUP TUTAJ

 

Witamina A

Witamina A jest niezbędna w tworzeniu pigmentów fotoreceptorów siatkówki, a jej niedobór prowadzi do wadliwego widzenia w nocy. Witamina A jest również ważna w utrzymaniu zdrowia powierzchni oka. Gdy w diecie występuje rażący niedobór witaminy A może dojść do powstania choroby zwaną keratomalacją (wrzód rogówki). Niedobór witaminy A jest rzadki, ale jeśli do niego doprowadzimy może również skutkować poważnym zaburzeniem zwanym kseroftalmią (zespół suchego oka).

Kseroftalmia to postępująca choroba oczu, która zaczyna się od ślepoty nocnej. Jeśli niedobór witaminy A będzie się utrzymywał, kanaliki łzowe i oczy mogą wyschnąć. W końcu rogówka zmięknie, powodując nieodwracalną ślepotę. W transdukcji wzrokowej dostarczenie witaminy, ametabolitu 11-cis-retinalu, jest potrzebne do połączenia z opsyną białkową w celu wytworzenia wizualnej rodopsyny pigmentowej. Upośledzone dostarczanie spowolniłoby tempo regeneracji rodopsyny i wymagałoby dłuższego czasu na adaptację do ciemności.

Dla ogólnego zdrowia oczu, pokarmy bogate w witaminę A są zalecane zamiast suplementów. Doskonałym źródłem są słodkie ziemniaki, zielone warzywa liściaste, dynia i papryka oraz wątroba zwierzęca. Należy pamiętać, że witamina A ma zdolność do akumulowania się w organizmie i posiada właściwości toksyczne, więc nie można przekraczać wartości spożycia powyżej 10000 j.m. dziennie.

 

Beta karoten

β-karoten jest pomarańczowym pigmentem powszechnie występującym w owocach i warzywach i należy do klasy związków zwanych karotenoidami. Wśród karotenoidów β-karoten jest podstawowym źródłem prowitaminy A.

Najlepszy dowód na to, że β-karoten może odgrywać rolę w chorobach oczu związanych z wiekiem pochodzi z badania AREDS1, w którym suplementacja β-karotenem wraz z witaminami C i E, cynkiem i miedzią zmniejszyła ryzyko rozwoju zaawansowanego AMD [19]. Ilość β-karotenu w tej interwencji wyniosła 17 mg (28 640 IU witaminy A).

Dane z różnych populacji sugerują, że 3–6 mg/dzień β-karotenu ze źródeł pokarmowych jest rozsądne, aby utrzymać stężenie β-karotenu w osoczu w zakresie związanym z niższym ryzykiem różnych chorób przewlekłych [20].

Porównując witaminę A w postaci retinolu i beta karotenu, myślę lepiej stosować retinol. Beta karoten wydaje się mniej skuteczny i może wywoływać raka płuc wśród osób palących.

 

Luteina i zeaksantyna

Niektóre karotenoidy ksantofilowe są silnie skoncentrowane w narażonych na światło strukturach roślin i ludzkiej siatkówki. Te karotenoidy obejmują luteinę (L), jej strukturalny izomer zeaksantynę (Z) i mezo-zeaksantynę – metabolit luteiny i stereoizomer zeaksantyny. Najwyższe stężenie L i Z w oku występuje w plamce siatkówki.

Wyniki niektórych, ale nie wszystkich badań interwencyjnych [12-14] wskazują na poprawę ostrości wzroku, gdy L i/lub Z są suplementowane samodzielnie lub, częściej, w połączeniu z innymi przeciwutleniaczami i/lub kwasami tłuszczowymi omega-3 [12,15].

Luteina i zeaksantyna działają również jako naturalny filtr przeciwsłoneczny, pochłaniając nadmiar energii świetlnej. Uważa się, że szczególnie chronią oczy przed szkodliwym niebieskim światłem.

Niedawna metaanaliza suplementacji L i/lub Z (od sześciu miesięcy do trzech lat) u osób z AMD wskazuje na istotny efekt ochronny [16].

Obecnie nie ma zalecanego spożycia luteiny i zeaksantyny w diecie. Co więcej, ilość luteiny i zeaksantyny, jakiej potrzebuje Twój organizm, może zależeć od poziomu stresu, jaki znosi. Na przykład palacze mogą potrzebować więcej luteiny i zeaksantyny, ponieważ zwykle mają niższy poziom karotenoidów w porównaniu z osobami niepalącymi. Szacuje się, że Amerykanie spożywają średnio 1–3 mg luteiny i zeaksantyny dziennie. Jednak możesz potrzebować znacznie więcej, aby zmniejszyć ryzyko związanego z wiekiem zwyrodnienia plamki żółtej. W rzeczywistości 6-20 mg luteiny w diecie dziennie wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem chorób oczu [17].

Badania przeprowadzone w ramach Age-Related Eye Disease Study (AREDS2) [18] wykazały, że 10 mg luteiny i 2 mg zeaksantyny spowodowały znaczne zmniejszenie progresji do zaawansowanego zwyrodnienia plamki żółtej związanego z wiekiem.

 

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe Omega 3 obejmują kwas alfa-linolenowy (krótki łańcuch), kwas dokozaheksaenowy (DHA) i kwas eikozapentaenowy (EPA) (oba długołańcuchowe). Jedynym źródłem tych kwasów tłuszczowych jest dieta, ponieważ człowiek nie może ich syntetyzować de novo. DHA to kluczowy kwas tłuszczowy występujący w siatkówce oka, który znajduje się w tej tkance w dużych ilościach. DHA występuje w wysokich stężeniach w zewnętrznych segmentach fotoreceptorów, które są stale używane podczas cyklu widzenia. Zarówno kwas alfa-linolenowy, jak i EPA są dietetycznymi prekursorami DHA. Niedobory DHA są powiązane z wystąpieniem AMD [2], a długołańcuchowe kwasy tłuszczowe omega 3 mogą również pomóc w zapobieganiu oksydacyjnym, zapalnym i związanym z wiekiem uszkodzeniom siatkówki, które występują podczas rozwoju AMD [3].

Nie ma formalnych zaleceń ani preparatów zatwierdzonych przez FDA do spożywania w diecie NNKT w leczeniu chorób oczu lub promocji zdrowia oczu [4]. Z punktu widzenia układu krążenia American Heart Association zaleca dwie porcje tygodniowo ryb o wysokiej zawartości kwasów omega – 3. Możliwe, że te zalecenia przynoszą podobne korzyści dla oczu. Na przykład Miljanovic i wsp. ocenili diety 32 470 kobiet w badaniu Women’s Health Study i stwierdzili, że kobiety o wyższym spożyciu kwasów omega-3 miały zmniejszone ryzyko wystąpienia zespołu suchego oka. Odwrotnie, wysoki stosunek omega-6:omega-3 wiązał się z większym ryzykiem wystąpienia zespołu suchego oka.

W metaanalizie Chong i wsp. [9] dokonano przeglądu dziewięciu badań na łącznej próbie 88 974 osób, w tym 3203 przypadków AMD (1847 wczesnych i 1356 późnych przypadków AMD). Wysokie spożycie kwasów tłuszczowych omega-3 w diecie wiązało się z 38% redukcją ryzyka późnego AMD. Spożycie ryb co dwa tygodnie wiązało się ze zmniejszonym ryzykiem zarówno wczesnego AMD, jak i późnego AMD.

Ultra Fish oil od Apollo’s Hegemony – ekstra dawka kwasów tłuszczowych omega-3 – KUP TUTAJ

Cynk

Uważa się, że cynk odgrywa ważną rolę w metabolizmie siatkówki i soczewki oka. Cynk jest podstawowym składnikiem wielu enzymów i dlatego jest niezbędny do regulacji większości procesów metabolicznych organizmu. Jony cynku są obecne w enzymie dysmutazy ponadtlenkowej, która odgrywa ważną rolę w zmiataniu rodników ponadtlenkowych. Stężenie cynku w siatkówce i naczyniówce jest zwykle jednym z najwyższych poziomów w organizmie [21]. Uważa się, że cynk oddziałuje z witaminą A w tworzeniu wizualnych pigmentów siatkówki; ślepota nocna występuje przy niedoborze cynku nawet w obecności odpowiedniego poziomu witaminy A [22].

Cynk jest naturalnie obecny w mięsie, jajkach i owocach morza, płatkach zbożowych, jajach i roślinach strączkowych. Niestety spożywanie dużej ilości błonnika pokarmowego, który ma działanie prozdrowotne, utrudnia wchłanianie cynku. Rozsądnym suplementem do spożycia jest 20 mg dziennie. Przyjmowanie suplementu cynku może obniżyć poziom miedzi, dlatego należy również przyjmować miedź (2 mg na 15 mg cynku).

Cynk z dodatkiem miedzi – ekonomiczne połączenie, które nie powoduje niedoboru, któregoś z pierwiastków – KUP TUTAJ

Witaminy z grupy B i homocysteina

Homocysteina jest aminokwasem pośredniczącym powstającym podczas metabolizmu niezbędnego aminokwasu metioniny. Uważa się, że hiperhomocysteinemia, definiowana jako stężenie homocysteiny w osoczu powyżej 2,0 mg/l lub 15 μmol/l, indukuje dysfunkcję śródbłonka naczyniowego (proces, który ma również związek z wysiękową postacią AMD) [5]. Badania przekrojowe i kliniczno-kontrolne z ostatnich kilku lat sugerują istnienie związku między podwyższonym poziomem homocysteiny w surowicy a ryzykiem AMD. W badaniu Blue Mountain Eye Study [28] stężenie homocysteiny w surowicy powyżej 15 μmol/l było związane ze zwiększonym prawdopodobieństwem AMD u uczestników poniżej 75 roku życia oraz u pacjentów z homocysteiną w surowicy ≤15 μmol/l.  W tych badaniach niskie stężenie witaminy B12 w surowicy wiązało się z prawie czterokrotnie większym prawdopodobieństwem wystąpienia AMD.

Witamina B12 i foliany (B9) działają jako niezbędne koenzymy podczas metabolizmu homocysteiny; wykazano, że leczenie kwasem foliowym, witaminą B6 (chlorowodorek pirydoksyny) i witaminą B12 obniża poziom homocysteiny [7].

Wyniki badania „The Women’s Antioxidant and Folic Acid Cardiovascular Study (WAFACS)”, oparte na średniej 7,3 roku leczenia i obserwacji, wskazują, że osoby przypisane do aktywnego leczenia witaminą B6 i B12 miały statystycznie istotne zmniejszenie ryzyka rozwoju AMD od 35% do 40% [8].

 

Homocystex od Apollo’s Hegeminy na obniżenie homocysteiny – KUP TUTAJ

Antocjany

Kompleks antocyjanów (AC) z owoców borówki czarnej (Vaccinium myrtillus L.) jest szeroko stosowany w Europie w celach leczniczych [24] oraz jako suplement diety w krajach Azji Wschodniej, zwłaszcza w Japonii. Doniesiono, że borówka AC poprawia ostrość widzenia w nocy i jest stosowana jako suplement poprawiający jakość wzroku [24].

Niektóre możliwe mechanizmy działania antocyjanów na narząd wzroku to przyspieszenie resyntezy rodopsyny, poprawa mikrokrążenia oka i modulacja aktywności enzymów siatkówkowych [23].

Antocjany są pigmentem, nadającym owocom ciemny kolor. 10 gram borówek dziennie bądź jagody (oraz innych ciemnych owoców) są w stanie zaspokoić zapotrzebowanie na tą substancję.

Nawodnienie

Oko w większym stopniu składa się z wody. Ogólna rekomendacja picia 35 ml na kilogram wagi będzie dobrym rozwiązaniem dla podtrzymania jej zawartości.

Pozażywieniowe sposoby zachowania wzroku

Ćwiczenia

W przypadku takich chorób, jak krótkowzroczność, dalekowzroczność lub astygmatyzm, prawdopodobnie nie odniesiemy korzyści z ćwiczeń na oczy. Osoby z najczęstszymi chorobami oczu, w tym zwyrodnieniem plamki żółtej związanym z wiekiem, zaćmą i jaskrą, odniosą niewielkie korzyści z ćwiczeń. Największą szansę na poprawę/utrzymanie wzroku mają osoby z wadą poniżej 1. Wśród ćwiczeń można wymienić zmianę fokusu, rysowanie oczami cyfry 8 i zasada 20-20-20 (co 20 minut pracy przy komputerze spójrz na punkt znajdujący się na odległości 20 stóp angielskich, czyli 6 metrów).

Ćwiczenia oczu prawdopodobnie nie poprawią Twojego wzroku, ale mogą pomóc w komforcie widzenia, zwłaszcza jeśli oczy są podrażnione w trakcie pracy.

Istnieje wiele aplikacji mobilnych i stron internetowych, które pomagają wdrążyć ćwiczenia na oczy i są stworzone przez specjalistów. Wśród takich mogę osobiście wyróżnić stronę Blimb [25] dostępną w języku angielskim – link znajduje się w źródłach.

Sen

Każdy raczej jest świadomy, że sen to świetne narzędzie dla regeneracji wszystkich zasobów naszego organizmu. Ale również należy pamiętać o drzemkach. Pomiędzy długimi sesjami pracy za ekranem może się przydać zrobienie sobie 15-20 minutowej drzemki. Ten nawyk ma na ogół wiele zalet, począwszy od poprawy metabolizmu węglowodanów kończąc poprawą kondycji układu sercowo naczyniowego. I tak, pomaga również na bóle oczy i głowy.

Take It Smart – kompleksowy preparat wspierający zasypianie, jakość oraz długość snu – KUP TUTAJ

 

Odpowiedni monitor

Ci, którzy oszczędzają na zdrowiu, kończą wydatkami na lekarzy. Dobry monitor jest drogi, ale faktem jest, że jeśli wybierzesz monitor z napisem „Eye Friendly”, Twoje oczy wytrzymają znacznie dłużej.

Okulary – Jak je dobrać?

Jednym z najważniejszych elementów doboru odpowiednich okularów jest postawienie trafnej diagnozy. W celu zbadania wzrok niekończenie trzeba udać się do okulisty, badanie również może przeprowadzić optometrysta lub technik refrakcji – specjalista doboru korekcji okularowej.

Kolejnym ważnym elementem jest dobór odpowiedniej oprawy oraz szkieł dostosowanych do potrzeb osobistych. Oprawa musi nie tylko być komfortowa w noszeniu i dobrze wyglądać, ale również spełniać pewne kryteria techniczne, np. mieć odpowiedni kąt pantoskopowy (nachylenie tarczy oprawy w stosunku do osi pionowej) oraz vertex (odległość soczewki okularowej od rogówki oka). Mając już wybraną oprawę, należy dobrać soczewki do korekcji wzroku. Muszą one nie tylko korygować wartości korekcyjne ale również chronić oczy przed szkodliwym promieniowaniem UV oraz światłem niebiesko-fioletowym. W zależności od potrzeb możemy zdecydować się na szkła jednoogniskowe- korygujące tylko jedną wadę ( krótkowzroczność lub nadwzroczność) ale również możemy wybrać soczewki które zawierają w sobie korekcję kilku różnych odległości takie jak okulary biurowe, relaksacyjne, dwuogniskowe czy najbardziej zaawansowane korygujące wzrok na każdej odległości szkła progresywne. Kolejnym krokiem jest wybór powłoki która najlepiej sprawdzi się w warunkach użytkowania okularów. Prawie każde soczewki posiadają powłokę antyrefleksyjną – jest to powłoka eliminująca odblaski i pozwalająca na przejrzyste widzenie ( nie widzimy wszystkiego jak przez szybę ) powłoka ta daje również większą trwałość soczewki. W zależności od potrzeb możemy wybrać powłokę z antyrefleksem do komputera zwaną także blue blocker, która odbija szkodliwe światło niebiesko-fioletowe a dopuszcza do oka zdrowe światło niebiesko turkusowe. Ochrona przed promieniowaniem UV- jest to rozwiązanie stosowane w prawie wszystkich okularach do użytku całodziennego, powłoka ta zapewnia ochronę od zewnątrz ale i od wewnątrz soczewki co sprawia że promieniowanie nie dociera do  oka. W celu ochrony przed światłem UV świetnie sprawdzą się również soczewki z powłoką fotochromową. Soczewka ta pod wpływem promieni słonecznych przyciemnia się – wyglądając jak okulary przeciwsłoneczne natomiast w pomieszczeniach wraca do przejrzystej formy. Jest to świetne rozwiązanie dla osób z bardziej wrażliwymi oczami których światło słoneczne bardzo razi.

Wszystkie te elementy są bardzo istotne w procesie doboru odpowiednich okularów. Dlatego nie warto dobierać tanich gotowych produktów a udać się do optyka gdzie poza profesjonalnym doradztwem soczewek oraz opraw zostaną również wykonane odpowiednie pomiary sprawiające, że zakupiony produkt jest spersonalizowany i tak zwany ,,szyty na miarę”.

Okulary ,,gotowe” , które możemy nabyć w aptekach drogeriach czy supermarketach korygują obuocznie jedna wartość to oznacza, że na prawej i lewej soczewce są takie same wartości np. +2 i +2 lub -4 i -4.  Istnieje bardzo niewielkie prawdopodobieństwo że nasze wartości są obuocznie jednakowe oraz, że nie występuje astygmatyzm ( którego korekcji nie znajdziemy w gotowych produktach). Kolejnym argumentem opowiadającym się za zakupem okularów u optyka jest fakt iż w optyku zostaną wykonane szczegółowe pomiary takie jak: wyznaczenie środków optycznych czy rozstawu źrenic. Brak wyznaczenia środków optycznych może doprowadzić do uszkodzeń wzroku oraz zeza. Odpowiednie umocowanie soczewek okularowych zgodnie z naszymi parametrami jest kluczowe dla komfortu widzenia.

Źle dopasowana oprawa może doprowadzić nie tylko do bólu głowy, otarć oraz dyskomfortu ale również może zsuwać się z nosa co przy dłuższym użytkowaniu wywołuje irytacje.

 

Źródła

1. Flaxman, S.R.; Bourne, R.R.A.; Resnikoff, S.; Ackland, P.; Braithwaite, T.; Cicinelli, M.V.; Das, A.; Jonas, J.B.; Keeffe, J.; Kempen, J.H.; et al. Global causes of blindness and distance vision impairment 1990–2020: A systematic review and meta-analysis. Lancet Glob. Health 2017, 5, e1221–e1234
2. SanGiovanni JP, Chew EY. The role of omega-3 long-chain polyunsaturated fatty acids in health and disease of the retina. Prog Retin Eye Res 2005;24:87–138.
3. Tan JSL, Wang JJ, Flood V, Mitchel Pl. Dietary fatty acids and the 10-year incidence of age- related macular degeneration: The Blue Mountain Eye Study. Arch Ophthalmol 2009;127:656– 665. [PubMed: 19433717]
4. Hodge WG, Schachter HM, Barnes D, et al. Efficacy of omega-3 fatty acids in preventing age- related macular degeneration: a systematic review. Ophthalmology. 2006; 113:1165–72
5. Axer-Siegel R, Bourla D, Ehrlich R, et al. Association of neovascular age-related macular degeneration and hyperhomocysteinemia. Am J Ophthalmol 2004;137:84–89
6. Rochtchina E, Wang JJ, Flood VM, Mitchell P. Elevated serum homocysteine, low serum vitamin B12, folate, and age-related macular degeneration: the Blue Mountains Eye Study. Am J Ophthalmol 2007;143:344–346
7. Homocysteine Lowering Trialists’ Collaboration. Dose-dependent effects of folic acid on blood concentrations of homocysteine: a meta-analysis of the randomized trials. Am J Clin Nutr 2005;82:806–812
8. Christen WG, Glynn R, Chew EY, et al. Folic acid, pyridoxine, and cyanocobalamin combination treatment and age-related macular degeneration in women. The Women’s Antioxidant and Folic Acid Cardiovascular Study. Arch Intern Med 2009;169:335–341
9. Chong EW, Kreis AJ, Wong TY, et al. Dietary omega-3 fatty acid and fish intake in the primary prevention of age-related macular degeneration: a systematic review and meta-analysis. Arch Ophthalmol 2008;126:826–833.
10. Taylor A, Jacques PF, Nowell T, et al. Vitamin C in human and guinea pig aqueous, lens and plasma in relation to intake. Curr Eye Res. 1997;16:857–864
11. Carr AC, Frei B. Toward a new recommended dietary allowance for vitamin C based on antioxidant and health effects in humans. Am J Clin Nutr. 1999;69:1086–1107
12. Age-Related Eye Disease Study Investig. 2013. Lutein + zeaxanthin and omega-3 fatty acids for age- related macular degeneration: the Age-Related EyeDisease Study 2 (AREDS2) randomized clinical trial. JAMA 309:2005–15
13. Bartlett HE, Eperjesi F. 2008. A randomised controlled trial investigating the effect of lutein and an- tioxidant dietary supplementation on visual function in healthy eyes. Clin. Nutr. 27:218–27
14. Ma L, Lin XM, Zou ZY, Xu XR, Li Y, Xu R. 2009. A 12-week lutein supplementation improves visual function in Chinese people with long-term computer display light exposure. Br J. Nutr. 102:186–90
15. Beatty S, Chakravarthy U, Nolan JM, Muldrew KA,Woodside JV, et al. 2013. Secondary outcomes in a clinical trial ofcarotenoids with coantioxidants versus placebo in early age-related macular degeneration. Ophthalmology 120:600–6
16. Liu R, Wang T, Zhang B, Qin L, Wu C, et al. 2015. Lutein and zeaxanthin supplementation and associ- ation with visual function in age-related macular degeneration. Investig. Ophthalmol. Vis. Sci. 56:252–58
17. Seddon JM, Ajani UA, Sperduto RD, Hiller R, Blair N, Burton TC, Farber MD, Gragoudas ES, Haller J, Miller DT, et al. Dietary carotenoids, vitamins A, C, and E, and advanced age-related macular degeneration. Eye Disease Case-Control Study Group. JAMA. 1994 Nov 9;272(18):1413-20. Erratum in: JAMA 1995 Feb 22;273(8):622.
18. Age-Related Eye Disease Study 2 (AREDS2) Research Group, Chew EY, Clemons TE, et al. Secondary analyses of the effects of lutein/zeaxanthin on age-related macular degeneration progression: AREDS2 report No. 3. JAMA Ophthalmol. 2014;132(2):142-149.
19. Age-Related Eye Disease Study Research Group. A randomized, placebo- controlled, clinical trial of high-dose supplementation with vitamins C and E, beta carotene, and zinc for age-related macular degeneration and vision loss: AREDS report no 8. Arch Ophthalmol. 2001;119:1417–1436. Erratum in Arch Ophthalmol. 2008;126:1251
20. Panel on Dietary Antioxidants and Related Compounds, Subcom- mittee on Upper Reference Levels of Nutrients, Subcommittee on Interpretation and Uses of DRIs, Standing Committee on the Scientific Evaluation of Dietary Reference Intakes. Dietary Reference Intakes for Vitamin C, Vitamin E, Selenium, and Carotenoids. Washington: National Academies Press; 2000.
21. Newsome DA, Oliver PD, Deupree DM, Miceli VM, Diamond JG. Zinc uptake by primate retinal pigment epithelium and choroid. Curr Eye Res 1992;11:213-7.
22. Solomons NW, Russell RM. The interaction of vitamin A and zinc: implications for human nutrition. Am J Clin Nutr 1980;33:2031-104.
23. Canter, P.H. and E. Ernst, 2004. Anthocyanosides of Vaccinium myrtillus (Bilberry) for night vision-a systematic review of placebo-controlled trials. Survey Ophthalmol., 49: 38-50.
24. Morazzoni P., Bombardelli E. Vaccinim myrtillus L. Fitoterapia. 1996;67:3–29
25. https://blimb.su