Photo by Myriam Zilles on Unsplash
Leki przeciwbólowe, do których zaliczamy między innymi niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) oraz paracetamol, są powszechnie stosowane zarówno przez zawodowych, jak i amatorskich sportowców. Stosowane są przede wszystkim w celu zmniejszenia odczuwanego bólu, złagodzenia stanu zapalnego czy też szybszej regeneracji po intensywnym wysiłku fizycznym. Jednakże, oprócz właściwości przeciwbólowych, te substancje wpływają również na szereg procesów komórkowych, w tym na obieg białek oraz procesy naprawcze mięśni, co w dłuższej perspektywie może wpływać na adaptacje treningowe. W niniejszym artykule omówiono, jak leki te działają na organizm sportowca, jakie mogą być ich potencjalne korzyści w kontekście poprawy wydolności, ale również jakie zagrożenia i ograniczenia wiążą się z ich stosowaniem
Wpływ na wydolność sportową
Od dawna wiadomo, że zdolność do tolerancji bólu jest jednym z kluczowych elementów wpływających na wyniki sportowe. Stosowanie paracetamolu, jak wykazały niektóre badania, może wpłynąć na zwiększenie wydolności podczas wysiłku – zarówno w przypadku wyścigów kolarskich, jak i wysiłków prowadzonych w wysokich temperaturach. W eksperymentach sportowcy, którzy przyjmowali paracetamol przed wysiłkiem, osiągali nieco lepsze wyniki – na przykład cykliści osiągali wyższą średnią moc wyjściową oraz wydłużony czas do wyczerpania, mimo że subiektywne odczucia bólu pozostały niezmienione. Wyniki te sugerują, że działanie przeciwbólowe leku pozwala na „przeprogramowanie” odczuwanego zmęczenia, co może prowadzić do osiągania lepszych wyników w krótkoterminowych wysiłkach
Badania z udziałem sportowców wykonujących powtarzające się sprinty również wykazały, że paracetamol może przyczynić się do mniejszego spadku mocy przy kolejnych powtórzeniach, co jest związane z opóźnieniem wystąpienia zmęczenia mięśniowego. Z kolei eksperymenty z udziałem NLPZ, takich jak ibuprofen, dostarczają mieszanych wyników – podczas gdy niektóre badania nie wykazały wpływu pojedynczej dawki aspiryny na wydolność, inne eksperymenty sugerują, że długotrwałe stosowanie NLPZ może wpłynąć negatywnie na adaptacje wysiłkowe, mimo że krótkoterminowo mogą one łagodzić ból czy opóźniać zmęczenie.
Inne badania eksperymentalne wykazały, że przyjmowanie paracetamolu może wpłynąć na poprawę parametrów wytrzymałościowych. W jednym z badań sportowcy wykonujący test czasowy na rowerze osiągali szybsze czasy ukończenia oraz wyższą średnią moc wyjściową po spożyciu paracetamolu w porównaniu do warunków placebo. Interesującym aspektem tych obserwacji jest fakt, że poprawa parametrów wydolnościowych nie zawsze wiązała się z redukcją subiektywnego odczucia wysiłku czy bólu, co sugeruje, że działanie leku może być związane z modulacją centralnych mechanizmów percepcji bólu, a nie jedynie z efektami peryferyjnymi. W kontekście treningu w wysokich temperaturach, paracetamol wykazał zdolność do obniżenia temperatury rdzenia oraz skóry, co mogło przyczynić się do opóźnienia wystąpienia przegrzania i związanych z tym ograniczeń wydolnościowych.
Badania dotyczące nerwowo-mięśniowej aktywacji wykazały, że paracetamol może wpłynąć na lepsze utrzymanie aktywności mięśniowej w trakcie długotrwałych, maksymalnych wysiłków. Obserwacje związane z mniejszym spadkiem amplitudy sygnałów elektromiograficznych (EMG) sugerują, że działanie leku może przyczyniać się do opóźnienia zarówno centralnej, jak i peryferyjnej kumulacji zmęczenia. Zmniejszenie sygnałów bólowych oraz modyfikacja przekazu nerwowego mogą pozwalać sportowcom na wykonywanie dodatkowych powtórzeń lub utrzymanie wyższej mocy w warunkach intensywnego wysiłku, co jest szczególnie istotne przy wysiłkach o charakterze interwałowym lub podczas długotrwałych konkurencji.
Mechanizmy działania – wpływ na syntezę białek i procesy adaptacyjne
Mechanizmy działania leków przeciwbólowych wynikają głównie z ich zdolności do hamowania aktywności cyklooksygenazy (COX), enzymu odpowiedzialnego za produkcję prostaglandyn. Prostaglandyny pełnią w organizmie nie tylko funkcje związane z wywoływaniem bólu i stanu zapalnego, ale także uczestniczą w procesach anabolicznych, czyli w budowie białek mięśniowych. W jednym z kluczowych badań, sportowcy, którzy przyjmowali wysokie dawki ibuprofenu lub paracetamolu po intensywnym treningu oporowym, nie wykazywali wzrostu szybkości syntezy białek mięśniowych, który obserwowano u osób przyjmujących placebo. Wyniki te sugerują, że hamowanie aktywności COX – i tym samym produkcji pewnych prostaglandyn – może osłabiać adaptacje anaboliczne, co w dłuższej perspektywie przekłada się na mniejsze przyrosty masy i siły mięśniowej
Kolejnym aspektem jest wpływ na aktywność komórek satelitarnych, będących swoistym „rezerwuarem” dla regeneracji mięśni. Niektóre badania wskazują, że stosowanie NLPZ może zmniejszać wzrost liczby tych komórek po wysiłku, co potencjalnie może wpływać na zdolność do naprawy uszkodzeń mięśniowych. Natomiast badania z zastosowaniem selektywnych inhibitorów COX-2 nie wykazały takiego efektu, co sugeruje, że główną rolę w procesie adaptacyjnym odgrywa COX-1. Oznacza to, że wpływ leków przeciwbólowych na procesy anaboliczne może zależeć od specyficznego profilu blokady enzymatycznej stosowanego leku.
Mackey i współpracownicy zbadali liczbę komórek satelitarnych u mężczyzn uprawiających sporty wytrzymałościowe po biegu na dystansie 36 km. W grupie przyjmującej placebo, w porównaniu do poziomu sprzed wysiłku, 8 dni po biegu zaobserwowano 27-procentowy wzrost liczby komórek satelitarnych, podczas gdy u uczestników stosujących 100 mg indomethacyny dziennie, liczba tych komórek pozostała na podobnym poziomie jak przed wysiłkiem. Wyniki te były pierwszym dowodem na to, że przyjmowanie leków przeciwzapalnych może osłabiać wysiłkowy wzrost liczby komórek satelitarnych u wytrenowanych sportowców. W kolejnym badaniu osiem mężczyzn wykonało 200 maksymalnych skurczów ekscentrycznych każdej nogi, a indomethacyna była podawana bezpośrednio do mięśnia obszernej bocznej jednej z nóg za pomocą cewnika do mikrodializy (badanie to było częścią tego samego eksperymentu, który badał reakcję syntezy białek). Główne odkrycie polegało na tym, że infuzja NLPZ zahamowała wysiłkowy wzrost liczby komórek satelitarnych 8 dni po wysiłku.
Również sygnalizacja translacyjna, regulowana przez kompleks mTOR, ulega modyfikacji pod wpływem leków takich jak ibuprofen i paracetamol. Badania wykazały, że stosowanie tych leków może tłumić aktywację sygnałów odpowiedzialnych za translację białek, co tłumaczy zmniejszoną syntezę białek obserwowaną po treningu oporowym. Zmiany te mogą być szczególnie istotne przy długotrwałym stosowaniu leków, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia zdolności adaptacyjnych mięśni do wysiłku.
Wpływ na długoterminowe adaptacje treningowe
Adaptacje treningowe to zbiór procesów fizjologicznych, które umożliwiają organizmowi poprawę wydolności, siły oraz masy mięśniowej w odpowiedzi na regularnie stosowany wysiłek fizyczny. Kluczowymi elementami tych adaptacji są zwiększona synteza białek mięśniowych, aktywacja komórek satelitarnych (odpowiedzialnych za regenerację i przyrost nowych jąder w komórkach mięśniowych) oraz modyfikacje szlaków sygnalizacyjnych regulujących translację białek, między innymi poprzez kompleks mTOR.
Przy ocenie wpływu leków przeciwzapalnych na trening, warto podkreślić, że wyniki badań są niejednoznaczne i zależą od wielu czynników, takich jak wiek badanych, rodzaj treningu, dawka leku czy czas stosowania. W grupie starszych uczestników badań wykazano, że długotrwałe stosowanie NLPZ może przynieść korzyści, zwiększając przyrost masy mięśniowej i siły, co przypisuje się większemu stopniowi stanu zapalnego w tej grupie wiekowej. Natomiast badania z udziałem młodszych, zdrowych sportowców sugerują, że przyjmowanie wysokich dawek NLPZ może tłumić pozytywne adaptacje treningowe, takie jak przyrost masy mięśniowej czy wzrost siły.
W jednym z eksperymentów z udziałęm młodych, aktywnych osób stwierdzono, że stosowanie ibuprofenu w dawce 1200 mg dziennie podczas 8-tygodniowego programu treningu oporowego prowadziło do mniejszego wzrostu objętości mięśniowej w porównaniu do grupy przyjmującej niską dawkę aspiryny. Wyniki te podkreślają, że chociaż krótkoterminowo leki przeciwbólowe mogą poprawiać komfort wykonywania wysiłku, ich długotrwałe stosowanie wiąże się z ryzykiem hamowania procesów adaptacyjnych, co w konsekwencji może ograniczać rozwój sportowy
Interesującym aspektem jest również różnica w odpowiedzi na NLPZ między młodszymi, zdrowymi sportowcami a starszymi osobami. W badaniach przeprowadzonych na osobach starszych (60–80 lat) wykazano, że długotrwałe stosowanie NLPZ może nawet poprawiać adaptacje treningowe, co jest przypisywane wyższemu poziomowi przewlekłego stanu zapalnego w tej grupie. U młodych sportowców, gdzie naturalny stan zapalny jest zazwyczaj niższy, działanie hamujące procesy anaboliczne przyjmowanych leków przeciwzapalnych wydaje się dominować, co prowadzi do osłabienia adaptacji treningowych.
Obecne dowody sugerują, że regularne, szczególnie wysokie, dawki NLPZ oraz paracetamolu mogą negatywnie wpływać na procesy regeneracyjne po intensywnym wysiłku, co w konsekwencji przekłada się na ograniczenie długoterminowych adaptacji treningowych. W praktyce sportowej oznacza to, że stosowanie tych leków powinno być bardzo dobrze przemyślane i ograniczone do sytuacji, gdy korzyści krótkoterminowe (np. łagodzenie bólu czy przyspieszenie regeneracji w okresach intensywnego wysiłku) przeważają nad potencjalnymi kosztami w postaci osłabienia przyrostu masy i siły mięśniowej. W przyszłości konieczne są dalsze badania, które pozwolą na określenie optymalnych dawek, częstotliwości stosowania oraz charakterystyki populacji sportowców, u których potencjalne korzyści z krótkoterminowego stosowania tych leków nie będą równocześnie hamowały długoterminowych adaptacji treningowych.
Bezpieczeństwo, kwestie etyczne i praktyczne implikacje
Stosowanie leków przeciwbólowych w sporcie budzi również szereg kontrowersji nie tylko ze względu na możliwe negatywne skutki zdrowotne, ale także pod kątem etycznym. Chociaż paracetamol czy NLPZ nie są obecnie klasyfikowane jako substancje dopingujące, ich stosowanie w celu poprawy wyników sportowych, a zwłaszcza ich regularne użycie, może prowadzić do sytuacji, w których sportowiec maskuje objawy kontuzji lub przeciążenia, narażając się na dalsze uszkodzenia tkanek.
Z medycznego punktu widzenia, długotrwałe stosowanie leków takich jak paracetamol wiąże się z ryzykiem uszkodzenia wątroby, natomiast NLPZ – szczególnie przy wysokich dawkach – mogą powodować problemy żołądkowo-jelitowe, zwiększać ryzyko krwawień, a nawet wpływać na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego. Takie ryzyko staje się szczególnie istotne u sportowców uprawiających dyscypliny kontaktowe lub o wysokim ryzyku urazów, gdzie ewentualne krwawienia czy uszkodzenia narządów mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne.
Kwestia etyczna dotyczy także moralnej oceny stosowania leków w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej. Choć z medycznego punktu widzenia leki te mają swoje uzasadnienie, ich wykorzystywanie do „maskowania” bólu i przyspieszania regeneracji może być postrzegane jako naruszenie zasad fair play. Dlatego też niektóre środowiska sportowe apelują o świadome podejście do kwestii stosowania tych substancji, a nawet sugerują włączenie paracetamolu do listy substancji zabronionych, mając na względzie potencjalne nadużycia
Potencjalne skutki uboczne
Negatywne skutki uboczne wynikające ze stosowania leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych mogą być wielorakie. W przypadku paracetamolu najważniejszym zagrożeniem jest ryzyko toksyczności wątroby, szczególnie przy przekroczeniu zalecanych dawek – przedawkowanie paracetamolu stanowi główną przyczynę niewydolności wątroby w niektórych krajach. Natomiast niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), takie jak ibuprofen, niosą ze sobą szereg potencjalnych problemów. Mogą one powodować zaburzenia przewodu pokarmowego, w tym krwawienia, wrzody żołądka czy zapalenia, a także zaburzenia funkcji nerek, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu lub przyjmowaniu wysokich dawek.
Dodatkowo, NLPZ mogą wpływać na funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, zwiększając ryzyko incydentów takich jak zawał serca czy nagła śmierć sercowa. W kontekście sportowym istotne są także potencjalne negatywne skutki dla adaptacji treningowych – badania wskazują, że długotrwałe stosowanie NLPZ może osłabiać syntezę białek mięśniowych, hamować aktywność komórek satelitarnych oraz modyfikować szlaki sygnalizacyjne, co w konsekwencji może ograniczać przyrost masy mięśniowej i siły. Takie hamowanie naturalnych procesów regeneracyjnych zwiększa ryzyko kontuzji, ponieważ sportowiec może z powodu maskowania bólu podejmować zbyt intensywne wysiłki, nie dając organizmowi wystarczająco dużo czasu na regenerację.
Przyszłość leków przeciwbólowych
Aktualny stan wiedzy wskazuje, że stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki w kontekście sportowym. Z jednej strony, krótkotrwałe stosowanie paracetamolu może zwiększyć wydolność poprzez zmniejszenie odczuwanego bólu i opóźnienie zmęczenia, co może przełożyć się na lepsze wyniki w krótkich wysiłkach lub podczas rywalizacji w trudnych warunkach (np. w upalne dni). Z drugiej strony, długotrwałe stosowanie NLPZ w wysokich dawkach, szczególnie u młodych sportowców, może hamować adaptacje treningowe, ograniczając wzrost masy mięśniowej oraz przyrost siły.
Istotnym zagadnieniem pozostaje również wpływ tych leków na szereg procesów molekularnych, takich jak synteza białek, aktywacja komórek satelitarnych czy translacja sygnałów anabolicznych. Wyniki badań wskazują, że hamowanie aktywności COX – głównie poprzez NLPZ – może osłabiać naturalną odpowiedź adaptacyjną mięśni na wysiłek, co w dłuższej perspektywie może przekładać się na gorsze wyniki sportowe. Jednakże różnice w efektach obserwowanych u starszych osób oraz młodych sportowców sugerują, że wpływ tych leków jest modulowany przez szereg czynników, takich jak wiek, intensywność stanu zapalnego czy rodzaj wykonywanego wysiłku.
W obliczu sprzecznych wyników badań, konieczne są dalsze, szczegółowe analizy, które pozwolą określić optymalny stosunek między krótkoterminowymi korzyściami (np. zwiększenie wydolności) a długoterminowymi kosztami (np. zahamowanie procesów regeneracyjnych). W tym kontekście ważne jest, aby przyszłe badania uwzględniały różnorodne protokoły treningowe, dawki leków oraz charakterystykę badanych grup, co pozwoli na sformułowanie bardziej precyzyjnych zaleceń dotyczących stosowania tych substancji przez sportowców.
Z punktu widzenia praktyki sportowej, kluczowym przesłaniem jest konieczność przeprowadzenia dokładnej analizy ryzyka i korzyści przed regularnym stosowaniem leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych. Sportowcy, trenerzy oraz zespoły medyczne powinni być świadomi potencjalnych negatywnych skutków wynikających z długotrwałego stosowania tych leków, zarówno na poziomie molekularnym, jak i funkcjonalnym. Jednocześnie, w pewnych sytuacjach, takich jak intensywna rywalizacja lub konieczność szybkiej regeneracji, przemyślane i krótkotrwałe stosowanie paracetamolu może przynieść wymierne korzyści, jednak zawsze powinno być ono poprzedzone konsultacją ze specjalistą.
Podsumowując, stosowanie leków przeciwbólowych w sporcie pozostaje tematem złożonym i wielowymiarowym. Choć mogą one przyczyniać się do poprawy krótkoterminowych parametrów wydolnościowych, ich wpływ na długoterminowe adaptacje treningowe i zdrowie sportowca wymaga dalszych badań. W świetle obecnych dowodów, zaleca się ostrożność oraz indywidualne podejście do stosowania tych substancji, mając na uwadze zarówno efektywność treningową, jak i bezpieczeństwo zdrowotne
Z jednej strony, paracetamol może aczkolwiek poprawiać wyniki poprzez zwiększenie tolerancji na ból i opóźnienie zmęczenia, z drugiej zaś, zarówno paracetamol, jak i NLPZ, przy długotrwałym stosowaniu, mogą negatywnie wpływać na procesy adaptacyjne, m.in. poprzez hamowanie syntezy białek i aktywności komórek regeneracyjnych. Wobec tego, decyzja o stosowaniu tych leków powinna być podejmowana bardzo ostrożnie, uwzględniając indywidualny stan zdrowia, charakter treningu oraz możliwe konsekwencje długoterminowe. Dalsze badania są niezbędne, aby precyzyjnie określić, w jakich warunkach korzyści przeważają nad ryzykiem, oraz aby sformułować wytyczne, które pozwolą na bezpieczne i efektywne stosowanie leków przeciwbólowych w sporcie.
W świetle powyższych rozważań, istotne jest, aby środowisko sportowe – zarówno na poziomie amatorskim, jak i profesjonalnym – prowadziło edukację dotyczącą zarówno potencjalnych korzyści, jak i zagrożeń związanych z regularnym stosowaniem leków przeciwbólowych. Świadome podejście, oparte na rzetelnej analizie naukowej oraz indywidualnych potrzebach sportowców, może przyczynić się do optymalizacji wyników sportowych, jednocześnie minimalizując ryzyko zdrowotne i etyczne kontrowersje.
Podsumowanie
Stosowanie leków przeciwbólowych w sporcie to złożony temat, który wymaga uwzględnienia zarówno mechanizmów molekularnych, jak i praktycznych aspektów treningowych oraz zdrowotnych. Aktualne dowody wskazują, że choć krótkotrwałe korzyści, takie jak poprawa wydolności, mogą być zauważalne, to długoterminowe stosowanie wysokich dawek NLPZ może negatywnie wpływać na adaptacje treningowe oraz zwiększać ryzyko wystąpienia poważnych komplikacji zdrowotnych. Dlatego decyzje dotyczące ich stosowania powinny być podejmowane z należytą rozwagą, opierając się na indywidualnych analizach ryzyka i korzyści oraz konsultacjach z ekspertami.
Takie podejście pozwoli nie tylko na osiąganie lepszych wyników sportowych, ale również na zachowanie bezpieczeństwa zdrowotnego i etycznej przejrzystości w podejściu do treningu i regeneracji.
Bibliografia:
Alaranta A, Alaranta H, Helenius I. Use of prescription drugs in athletes. Sports Med. 2008;38(6):449‐463.
Warner DC, Schnepf G, Barrett MS, Dian D, Swigonski NL. Prevalence, attitudes, and behaviors related to the use of non- steroidal anti-inflammatory drugs (NSAIDs) in student athletes. J Adolesc Health. 2002;30(3):150‐153.
Berglund B. Sports medicine update. Scand J Med Sci Sports. 2001;11(6):369‐371.
Tscholl PM, Vaso M, Weber A, Dvorak J. High prevalence of medication use in professional football tournaments including the World Cups between 2002 and 2014: a narrative review with a focus on NSAIDs. Br J Sports Med. 2015;49(9):580‐582.
Graham GG, Davies MJ, Day RO, Mohamudally A, Scott KF. The modern pharmacology of paracetamol: therapeutic ac- tions, mechanism of action, metabolism, toxicity and re- cent pharmacological findings. Inflammopharmacology. 2013;21(3):201‐232.
Holmes N, Cronholm PF, Duffy AJ III, Webner D. Nonsteroidal anti-inflammatory drug use in collegiate football players. Clin J Sport Med. 2013;23(4):283‐286.
Corrigan B, Kazlauskas R. Medication use in athletes selected for doping control at the Sydney Olympics (2000). Clin J Sport Med. 2003;13(1):33‐40.
Tscholl P, Alonso JM, Dolle G, Junge A, Dvorak J. The use of drugs and nutritional supplements in top-level track and field ath- letes. Am J Sports Med. 2010;38(1):133‐140.
Wharam PC, Speedy DB, Noakes TD, Thompson JM, Reid SA, Holtzhausen LM. NSAID use increases the risk of developing hy- ponatremia during an Ironman triathlon. Med Sci Sports Exerc. 2006;38(4):618‐622.
Kuster M, Renner B, Oppel P, Niederweis U, Brune K. Consumption of analgesics before a marathon and the inci- dence of cardiovascular, gastrointestinal and renal problems: a cohort study. BMJ Open. 2013;3(4). https://doi.org/10.1136/ bmjopen-2012-002090
Vane JR, Botting RM. Anti-inflammatory drugs and their mecha- nism of action. Inflamm Res. 1998;47(Suppl 2):S78‐S87.
Howatson G, van Someren KA. The prevention and treat- ment of exercise-induced muscle damage. Sports Med. 2008;38(6):483‐503.
Baldwin Lanier A. Use of nonsteroidal anti-inflammatory drugs following exercise-induced muscle injury. Sports Med. 2003;33(3):177‐185.
Mackey AL, Mikkelsen UR, Magnusson SP, Kjaer M. Rehabilitation of muscle after injury – the role of anti- inflammatory drugs. Scand J Med Sci Sports. 2012;22(4):e8‐e14.
Foster J, Taylor L, Chrismas BC, Watkins SL, Mauger AR. The influence of acetaminophen on repeated sprint cycling perfor- mance. Eur J Appl Physiol. 2014;114(1):41‐48.
Blain GM, Mangum TS, Sidhu SK, et al. Group III/IV muscle affer- ents limit the intramuscular metabolic perturbation during whole body exercise in humans. J Physiol. 2016;594(18):5303‐5315.
