Przeciwstarzeniowe modele żywienia i produkty spożywcze (anty-aging)

Dziś dzięki postępowi technologicznemu, medycynie i biotechnologii ludzie żyją dłużej. Obecnie ok. 9% Europejczyków ma powyżej 65 lat, a prognozy mówią, że do 2050 roku odsetek ten wzrośnie do 25%. Nie jest to przypadek – w Europie popularne są diety sprzyjające zdrowemu starzeniu, jak dieta śródziemnomorska, roślinna czy nordycka. Mimo to wraz z wiekiem rośnie zarówno śmiertelność, jak i zachorowalność.

Do najczęstszych problemów zdrowotnych osób starszych należą: zaburzenia słuchu i wzroku, choroby układu krążenia, cukrzyca, depresja, demencja, sarkopenia, problemy z chodem i równowagą (co zwiększa ryzyko upadków), a także przewlekła obturacyjna choroba płuc. Wspólnym mianownikiem jest niezdrowy sposób odżywiania, prowadzący do nadwagi, otyłości i zespołu metabolicznego – schorzeń, które mogą dotyczyć nawet 75% osób po 60. roku życia.

Badania wskazują, że cechy diety – łączna energia oraz proporcje białek, tłuszczów i węglowodanów – mają istotny wpływ na tempo starzenia, długość życia oraz rozwój chorób wieku podeszłego (np. chorób sercowo-naczyniowych, otępienia czy nowotworów). W miarę jak populacja się starzeje, rośnie obciążenie chorobami i koszty leczenia, co wymaga wprowadzenia programów i polityk zdrowotnych opartych na dowodach naukowych, promujących zdrowe starzenie, aby zapewnić stabilność systemów opieki zdrowotnej i emerytalnych.

Kluczowe znaczenie mają wzorce żywieniowe o właściwościach anty‐aging, które zapobiegają chorobom przewlekłym i wspierają proces zdrowego starzenia. Celem tego przeglądu jest przedstawienie najważniejszych zdrowych wzorców żywienia związanych ze wspieraniem zdrowego starzenia i dobrostanu oraz omówienie wybranych bioaktywnych związków, które mogą w tym pomagać.

 

 Zdrowe starzenie

Ludzka ciekawość dotycząca procesu starzenia się sięga niemal początków naszej historii. Jednak jego złożoność sprawia, że trudno jest go dokładnie zdefiniować i zrozumieć. Dziś za starzenie uznajemy postępujący spadek sprawności organizmu i wzrost ryzyka śmierci, który może przebiegać zarówno w sposób fizjologiczny, związany z naturalnym upływem czasu, jak i patologiczny, gdy pojawiają się choroby takie jak nowotwory, cukrzyca, choroba Parkinsona, Alzheimer czy różne schorzenia układu krążenia czy oddechowego.

Naukowcy wyróżnili dziewięć kluczowych procesów komórkowych i molekularnych, które napędzają starzenie: skracanie telomerów, uszkodzenia DNA, zaburzenia pracy mitochondriów, starzenie się komórek, wyczerpywanie się komórek macierzystych, zakłócenia w rejestrowaniu sygnałów odżywczych, utrata równowagi białkowej, zmiany epigenetyczne oraz zaburzenia komunikacji między komórkami. Do tej listy ostatnio dodano też zaburzenia autofagii (oczyszczania komórek), przewlekły stan zapalny i nierównowagę bakteryjną w organizmie. Wszystkie te elementy łączy jedno zjawisko – stres oksydacyjny, czyli nadmiar wolnych rodników, które uszkadzają białka, lipidy, DNA oraz inne struktury komórkowe.

Mimo że starzenie kojarzy się głównie z pogorszeniem zdrowia, pojawia się też pojęcie „zdrowego starzenia”, czyli utrzymania jak najlepszej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej w późniejszych latach życia. Postępy w medycynie, technologii i ochronie zdrowia sprawiają, że żyjemy dłużej, ale niekoniecznie zdrowiej. Dlatego coraz większą uwagę przywiązuje się do stylu życia – zwłaszcza do diety – jako kluczowego czynnika wpływającego na jakość życia seniorów.

Badania pokazują, że to nie pojedyncze składniki odżywcze, lecz całe wzorce żywieniowe najlepiej wspierają proces zdrowego starzenia. Właściwa proporcja kalorii, białek, tłuszczów i węglowodanów oraz obecność bioaktywnych związków pomagają opóźniać rozwój chorób przewlekłych. Z drugiej strony konsumowanie tzw. „śmieciowego jedzenia” – bogatego w utwardzone tłuszcze, cukry i ubogiego w błonnik – przyspiesza pogorszenie zdrowia. Przykłady takich produktów to fast foody, słodycze, słone przekąski, słodkie napoje gazowane czy lody.

Długotrwałe spożywanie wysoko przetworzonych potraw i prowadzenie siedzącego trybu życia sprzyjają otyłości, zaburzeniom metabolicznym i ogólnemu pogorszeniu stanu zdrowia. Wyraźnym tego dowodem jest gwałtowny wzrost otyłości wśród dzieci: między 1975 a 2016 rokiem odsetek dzieci z nadwagą lub otyłością wzrósł z około 4% do 18%. To pokazuje, jak duży wpływ na procesy związane z przyspieszonym starzeniem ma nasz codzienny sposób odżywiania.

Wzorzec żywienia a zdrowe starzenie

Wzorzec żywieniowy to po prostu zestaw produktów spożywczych i napojów, które ktoś regularnie spożywa, a ich składniki współdziałają, wpływając na zdrowie. Zgodnie z wytycznymi Dietary Guidelines for Americans (2020–2025), taki wzorzec powinien obejmować pokarmy bogate w składniki odżywcze z różnych grup żywności, dostarczone w zalecanych ilościach i mieszczące się w ustalonym limicie kalorycznym.

Kluczowe są tu makro- i mikroskładniki oraz odpowiednie nawodnienie. Makroskładniki – węglowodany, białka, tłuszcze i błonnik – zapewniają energię niezbędną do codziennego funkcjonowania komórek. Węglowodany to główne paliwo organizmu, występują w ziarnach zbóż, owocach, warzywach i roślinach strączkowych. Białka dostarczają aminokwasów, w tym tych niezbędnych, których organizm sam nie syntetyzuje, i znajdują się zarówno w produktach roślinnych (rośliny strączkowe, orzechy, nasiona), jak i zwierzęcych (mięso, ryby, nabiał, jaja).

Tłuszcze pełnią funkcję budulcową w błonach komórkowych i dzielą się na cztery grupy: nasycone, jednonienasycone, wielonienasycone oraz tłuszcze trans. Nasycone częściej występują w produktach zwierzęcych, a nienasycone w olejach roślinnych, rybach, orzechach i nasionach. Tłuszcze trans powstają głównie podczas przemysłowego przetwarzania tłuszczów roślinnych, choć niewielkie ilości znajdują się też w produktach odzwierzęcych. Szczególnie ważne są wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6, których organizm nie potrafi wytworzyć, więc muszą pochodzić z diety.

Na podstawie tych założeń powstały trzy tradycyjne wzorce żywieniowe powiązane ze zdrowym starzeniem: dieta śródziemnomorska, dieta roślinna i dieta nordycka. Każda z nich łączy różnorodne źródła makro- i mikroskładników oraz bioaktywnych związków, które wspierają prawidłowe funkcje komórek i opóźniają procesy starzenia się organizmu.

 

Dieta śródziemnomorska

Dieta śródziemnomorska była charakterystyczna dla krajów takich jak Grecja, Włochy czy Hiszpania, zanim globalizacja przemysłu spożywczego zmieniła nasze nawyki żywieniowe. Jest ona kojarzona z długim życiem i niską zachorowalnością na choroby przewlekłe. W diecie tej spożywa się umiarkowane ilości drobiu, ryb, czerwonego mięsa oraz niewielkie ilości wina (szczególnie czerwonego), zaś główną rolę odgrywają produkty roślinne: owoce, warzywa, pełnoziarniste pieczywo i zboża, ziemniaki, rośliny strączkowe oraz orzechy. Słodkości, przygotowywane z cukru lub miodu, pojawiają się na stole tylko kilka razy w tygodniu.

Region Morza Śródziemnego obfituje w słońce, co sprawiło, że typowe dla niego owoce – winogrona i oliwki – wytworzyły w sobie dużo związków ochronnych, przede wszystkim fenoli, które chronią komórki przed uszkodzeniami wywołanymi promieniowaniem UV. To jedna z cech, która może wyjaśniać, dlaczego mieszkańcy tego obszaru cieszą się lepszym zdrowiem i dłuższym życiem.

 

Specyficzne produkty żywieniowe o potencjale przeciwstarzeniowym

 

Oliwa z oliwek

Oliwa z oliwek to jeden z kluczowych składników diety śródziemnomorskiej, głównie dzięki zawartości związków bioaktywnych – fenoli takich jak hydroksytyrosol, tirosol, oleokantal i oleuropeina. Choć stanowią one niewielką część oliwy, mają ogromne znaczenie ze względu na swoje działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne, które hamują stres oksydacyjny i opóźniają starzenie się komórek.

• Hydroksytyrosol to silny przeciwutleniacz, łatwo przenikający przez błony komórkowe. Chroni m.in. komórki mózgowe, co może pomagać w zapobieganiu chorobie Alzheimera.
• Tirosol wzmacnia błony komórkowe i zapobiega utlenianiu tłuszczów, dzięki czemu obniża ryzyko chorób serca i wydłuża życie czerwonych krwinek.
• Oleokantal działa podobnie do leków przeciwzapalnych, blokując enzymy COX-1 i COX-2, które biorą udział w produkcji substancji wywołujących stan zapalny.
• Oleuropeina ma wszechstronne działanie: antyoksydacyjne, przeciwzapalne i ochronne dla układu krążenia. Badania wykazują też, że może wywoływać apoptozę (śmierć) komórek nowotworowych, co czyni ją obiecującym środkiem wspierającym zdrowie.

Jednym z wczesnych objawów choroby Alzheimera jest zaburzenie funkcji mitochondriów – organelli odpowiedzialnych za produkcję energii (ATP). W eksperymentach na komórkach i zwierzętach modele Alzheimerowskie wykazywały obniżoną zdolność mitochondriów do wytwarzania ATP i pochłaniania tlenu. W badaniach Grewala i współpracowników podawanie oliwy z oliwek poprawiało aktywność enzymu cytrynianowej syntazy – markera masy mitochondriów – oraz zwiększało poziom ATP, co wskazuje na lepsze funkcjonowanie tych organelli.

Dodatkowo oliwa stymuluje ekspresję czynników zaangażowanych w biogenezę mitochondriów, takich jak PGC-1α (aktywowany przez deacetylację przez SIRT1 albo fosforylację przez AMPK), NRF1 i TFAM. Wyższa aktywność tych genów sprzyja tworzeniu nowych mitochondriów i poprawia ich zdolność do neutralizowania wolnych rodników (ROS).

Podobne wyniki przyniosło badanie Blanco-Beníteza i współpracowników: oliwa z oliwek zwiększała w komórkach poziom TFAM, liczbę kopii mitochondrialnego DNA oraz masę mitochondriów. Wzmacniała też produkcję białka SIRT1 poprzez aktywację PPARγ i PGC-1α, co dodatkowo wspierało biogenezę mitochondriów i ich funkcje energetyczne.

Podsumowując, bogactwo fenoli w oliwie z oliwek nie tylko chroni komórki przed stresem oksydacyjnym i stanami zapalnymi, lecz także poprawia wydajność i regenerację mitochondriów, co przekłada się na lepsze zaopatrzenie komórek w energię i może spowalniać procesy starzenia oraz chronić przed chorobami neurodegeneracyjnymi.

 

Awokado

Mieszkańcy regionu śródziemnomorskiego jedzą dużo owoców i warzyw – obecnie jednym z najchętniej spożywanych i importowanych owoców jest awokado. W Hiszpanii uprawy awokado zajmują ponad 12 800 ha, z czego aż 83% znajduje się w Andaluzji, 13% na Wyspach Kanaryjskich, a 9% w regionie Walencji.

Olej z awokado zyskuje coraz większe uznanie ze względu na bogactwo związków bioaktywnych, które mogą zwalniać procesy starzenia. Składniki te pobudzają produkcję enzymów antyoksydacyjnych, tłumią cytokiny prozapalne i zwiększają stężenie białek przeciwzapalnych. Olej z awokado aktywuje też białko SIRT1, znane ze swoich właściwości neuroprotekcyjnych, co może chronić przed zmianami neurodegeneracyjnymi.

Kluczową rolę odgrywa tu oleoyloetanoloamid (OEA) powstający z kwasu oleinowego i działający na receptor PPAR-α, który poprawia wrażliwość na insulinę oraz wykazuje właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne – stąd pomysł na wykorzystanie go w walce z otyłością i markerami starzenia. Ponadto związki z oleju z awokado chronią przed uszkodzeniami wywołanymi nadmiarem żelaza (ferroptozą), ograniczając stres oksydacyjny i peroksydację tłuszczów w wątrobie.

W modelach komórkowych olej z awokado zmniejsza też śmierć i starzenie się neuronów poddanych działaniu wysokich dawek kortyzolu, obniżając poziom stresu oksydacyjnego i aktywację kaspazy-3, kluczowego enzymu w procesie apoptozy. Dzięki temu może wspierać ochronę komórek nerwowych przed uszkodzeniami związanymi ze stresem i hormonami.

 

Warzywa i owoce

W badaniach nad alkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby (ALFD) zwrócono uwagę na rolę stresu oksydacyjnego i uszkodzeń mitochondriów w rozwoju tej choroby. Naukowcy sprawdzili więc, jak na model komórkowy i zwierzęcy wpływa dodatek jagód połączonych z probiotykami. Okazało się, że ta mieszanka zmniejszała w wątrobie poziom wolnych rodników i produktów peroksydacji, za to podnosiła poziom ważnych antyoksydantów (GSH, SOD). Jagody z probiotykami poprawiały też funkcjonowanie mitochondriów, m.in. przez aktywację białka SIRT1 i czynnika PGC-1α, które wspólnie pobudzają tworzenie nowych mitochondriów i chronią je przed uszkodzeniem. Dzięki temu odwracały efekty toksycznego działania alkoholu na wątrobę, co sugeruje ich potencjał nie tylko w leczeniu ALFD, ale też w opóźnianiu procesów starzenia na poziomie komórkowym.

Kolejnym wskaźnikiem starzenia jest długość telomerów – fragmentów DNA chroniących chromosomy. Krótsze telomery łączą się z wyższą zachorowalnością i krótszym życiem. Badania nad „błękitnymi strefami” (m.in. Sardynia, Okinawa, Ikaria) – regionami o wyjątkowej długowieczności – pokazują, że mieszkańcy tych obszarów opierają się głównie na diecie roślinnej. W jednej z analiz wyróżniono cztery wzorce żywieniowe (od wysoko przetworzonego, przez tradycyjny, „macho” po bogaty w warzywa). Tylko ten ostatni – z dużym udziałem owoców, warzyw, pełnych ziaren, orzechów, jaj i herbaty – korelował z dłuższymi telomerami u kobiet.

Nowsze badania nad różnymi indeksami diety roślinnej (PDI) podzieliły je na „zdrowe” (hPDI) i „niezdrowe” (uPDI). Okazało się, że hPDI – bazujące na warzywach, owocach, roślinach strączkowych, orzechach i pełnych ziarnach – wiąże się z dłuższymi telomerami i mniejszym ryzykiem chorób związanych z wiekiem. Natomiast uPDI, obejmujący przetworzone zboża, słodzone napoje i słodycze, sprzyja stresowi oksydacyjnemu i stanom zapalnym, co może przyspieszać skracanie telomerów. To pokazuje, że nie wystarczy jadłospis „roślinny” – ważne, by wybierać produkty jak najmniej przetworzone, bogate w błonnik i związki bioaktywne, które wspierają długowieczność.

Czekolada gorzka (ciemna)

Ciemna czekolada, popularna w diecie roślinnej, może mieć właściwości spowalniające starzenie komórek, zwłaszcza dzięki wpływowi na długość telomerów. W badaniu Chen Li i wsp. wybrano właśnie ciemną czekoladę ze względu na wyższą zawartość kakao i związanych z nim antyoksydantów (flawonoidów), które chronią DNA przed uszkodzeniami.

Kluczowe mechanizmy to:

• Wzrost aktywności enzymu eNOS, odpowiedzialnego za wytwarzanie tlenku azotu (NO). Lepsze sygnalizowanie przez insulinę podnosi poziom NO, co pomaga utrzymać dłuższe telomery.
• Hamowanie enzymu ACE – modyfikacja tej ścieżki genetycznej sprzyja zachowaniu telomerów.
• Poprawa stosunku ApoA1/HDL – ciemna czekolada zwiększa poziom białka ApoA1 i dobrego cholesterolu (HDL), co również łączy się z dłuższymi telomerami.

Na podstawie pomiarów u nastolatków okazało się, że regularne spożycie ciemnej czekolady (co najmniej dwa razy w tygodniu) wiąże się z lepszymi wskaźnikami długości telomerów. Podsumowując, umiarkowane jedzenie ciemnej czekolady może wspierać zdrowe starzenie na poziomie molekularnym.

 

Jogurt naturalny

Jogurt i podobne produkty mleczne zawierają kultury bakterii kwasu mlekowego, czyli probiotyki, które nie tylko poprawiają trawienie, lecz także dostarczają podczas fermentacji peptydów o działaniu antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym. W badaniach na myszach, u których wywołano przyspieszone starzenie przez podawanie D-galaktozy, regularne podawanie jogurtu (wraz ze szczepami Streptococcus thermophilus i Lactobacillus rhamnosus) hamowało skracanie telomerów w komórkach wątroby i krwi, a także obniżało aktywność markerów starzenia, takich jak β-galaktocy­daza. Dodatkowo w tkankach (wątroba, serce, mózg) wzrastała aktywność enzymów antyoksydacyjnych (SOD, katalaza), a spadał poziom szkodliwych produktów utleniania lipidów (malondialdehydu). Podobne rezultaty obserwowano także w komórkach hodowanych in vitro. Oznacza to, że jogurt i bakterie kwasu mlekowego mogą spowalniać starzenie się komórek i chronić je przed stresem oksydacyjnym, działając jako naturalni regulatorzy długości telomerów.

 

Produkty pełnoziarniste z diety nordyckiej

Oprócz zbóż pełnoziarnistych w diecie nordyckiej ważne miejsce zajmują owies i komosa ryżowa (quinoa), które coraz częściej badane są pod kątem potencjalnych właściwości przeciwstarzeniowych.

 

Owies

W modelu stresu oksydacyjnego na ludzkich keratynocytach badano wyciąg z owsa pod kątem zdolności ochrony komórek przed uszkodzeniem przez nadtlenek wodoru. Już najniższe stężenie ekstraktu w pełni zachowywało żywotność komórek, a dalsze analizy wykazały, że owies skutecznie zmniejsza poziom reaktywnych form tlenu, przywracając ich zawartość do normy. Na poziomie molekularnym ekstrakt łagodził aktywację mechanizmów naprawy DNA: obniżał nadmierną fosforylację kinaz kontrolujących punkty kontrolne (CHK1, CHK2) oraz histonowego markera uszkodzenia H2AX. Ponadto hamował aktywność enzymów odpowiedzialnych za uruchamianie apoptozy – zmniejszał aktywność kaspazy-3, obniżał poziomy form aktywnych kaspazy-3 i kaspazy-7 oraz ograniczał cięcie białka PARP (poly(ADP-ryboza) polimerazy). Wszystko to świadczy o tym, że związki zawarte w owsie mogą chronić komórki nie tylko przed śmiercią, ale także przed uszkodzeniami DNA wywołanymi stresem oksydacyjnym.

Quinoa

Komosa ryżowa, dzięki wyższemu niż w tradycyjnych zbożach udziałowi pełnowartościowego białka, błonnika oraz witamin i minerałów, była testowana w modelu myszy podanych D-galaktozą, co wywołuje przyspieszone starzenie i nasilenie stresu oksydacyjnego. Podawanie D-galaktozy obniżało poziomy „dobrego” cholesterolu HDL, aktywność enzymów antyoksydacyjnych (SOD, katalazy, glutationowej peroksydazy), a równocześnie podnosiło stężenia całkowitego cholesterolu, trójglicerydów, cholesterolu LDL oraz produktów peroksydacji tłuszczów. Suplementacja quinoa przywracała te parametry do normy – zwiększała aktywność enzymów chroniących przed wolnymi rodnikami, zmniejszała produkty utleniania tłuszczów i poprawiała profil lipidowy. Ponadto chroniła myszy przed zaburzeniami pamięci i innymi objawami starzenia.

Mechanizmy molekularne anty-aging quinoa obejmują wpływ na kluczowe czynniki transkrypcyjne: rodzinę FOXO, zwłaszcza FoxO3a, odpowiedzialną za utrzymanie homeostazy komórkowej i długowieczność, oraz p53, kontrolujący wzrost i apoptozę komórek. W modelu stresu oksydacyjnego D-galaktoza zwiększała aktywność p53 i jednocześnie hamowała FoxO3a, co sprzyja starzeniu. Podawanie quinoa odwracało te zmiany – obniżało poziom fosforylowanego p53 i przywracało prawidłową aktywność FoxO3a, co pozwala komórkom skuteczniej bronić się przed uszkodzeniami wywołanymi wolnymi rodnikami.

Podsumowując, zarówno owies, jak i quinoa dzięki bogactwu naturalnych substancji antyoksydacyjnych i modulujących ekspresję genów związanych z naprawą DNA czy biogenezą mitochondriów, mogą wspierać komórki w obronie przed stresem oksydacyjnym, ograniczać apoptozę i przyczyniać się do spowolnienia procesów starzenia na poziomie molekularnym.

 

Podsumowanie

W obliczu starzejącej się populacji kluczowe staje się wspieranie zdrowego starzenia poprzez odpowiednie wzorce żywieniowe. Trzy diety – śródziemnomorska, roślinna i nordycka – dostarczają komórkom niezbędnych makro- i mikroskładników oraz licznych związków bioaktywnych, które chronią przed stresem oksydacyjnym, stanami zapalnymi i dysfunkcją mitochondriów. W diecie śródziemnomorskiej za efekt anty‐aging odpowiadają m.in. fenole z oliwy z oliwek, które wzmacniają mechanizmy naprawy mitochondriów i hamują procesy zapalne, a także olej z awokado, aktywujący SIRT1 i chroniący przed ferroptozą. Produkty roślinne, takie jak jagody w towarzystwie probiotyków, wspierają biogenezę mitochondriów poprzez SIRT1/PGC-1α, a ciemna czekolada i fermentowane mleczne przetwory – jogurt – spowalniają skracanie telomerów i zmniejszają apoptozę komórek. W diecie nordyckiej owies i quinoa wykazują silne działanie antyoksydacyjne: ochraniają DNA przed uszkodzeniem i regulują geny związane z długowiecznością (FOXO, p53). Łącząc różnorodne, minimalnie przetworzone produkty i dbając o właściwe proporcje kalorii, białek, tłuszczów i węglowodanów oraz nawodnienie, możemy skutecznie wspomagać komórki w obronie przed starzeniem, co przekłada się na lepszą jakość i długość życia.

 

 

 

 

Bibliografia:

Mitchell, E.; Walker, R. Global ageing: Successes, challenges and opportunities. Br. J. Hosp. Med. 2020, 81, 1–9.

Alcazar, J.; Aagaard, P.; Haddock, B.; Kamper, R.S.; Hansen, S.K.; Prescott, E.; Alegre, L.M.; Frandsen, U.; Suetta, C. Age-and sex-specific changes in lower-limb muscle power throughout the lifespan. J. Gerontol. Ser. A 2020, 75, 1369–1378.

Cawthon, P.M.; Blackwell, T.; Cummings, S.R.; Orwoll, E.S.; Duchowny, K.A.; Kado, D.M.; Stone, K.L.; Ensrud, K.E.; Cauley, J.A.; Evans, W.J. Muscle mass assessed by the D3-creatine dilution method and incident self-reported disability and mortality in a prospective observational study of community-dwelling older men. J. Gerontol. Ser. A 2021, 76, 123–130.

Cheung, A.S.; Gray, H.A.; Schache, A.G.; Hoermann, R.; Bicknell, J.; Joon, D.L.; Zajac, J.D.; Pandy, M.G.; Grossmann, M. Biomechanical leg muscle function during stair ambulation in men receiving androgen deprivation therapy. J. Gerontol. Ser. A 2020, 75, 1715–1722.

Ackermans, T.; Francksen, N.; Lees, C.; Papatzika, F.; Arampatzis, A.; Baltzopoulos, V.; Lisboa, P.; Hollands, M.; O’Brien, T.; Maganaris, C. Prediction of balance perturbations and falls on stairs in older people using a biomechanical profiling approach: A 12-month longitudinal study. J. Gerontol. Ser. A 2021, 76, 638–646.

Agrawal, Y.; Merfeld, D.M.; Horak, F.B.; Redfern, M.S.; Manor, B.; Westlake, K.P.; Holstein, G.R.; Smith, P.F.; Bhatt, T.; Bohnen, N.I. Aging, vestibular function, and balance: Proceedings of a national institute on aging/national institute on deafness and other communication disorders workshop. J. Gerontol. Ser. A 2020, 75, 2471–2480

Gush, L.; Shah, S.; Gilani, F. Macronutrients and micronutrients. In A Prescription for Healthy Living; Elsevier: Amsterdam, The Netherlands, 2021; pp. 255–273.

Hoti, G.; Matencio, A.; Rubin Pedrazzo, A.; Cecone, C.; Appleton, S.L.; Khazaei Monfared, Y.; Caldera, F.; Trotta, F. Nutraceutical Concepts and Dextrin-Based Delivery Systems. Int. J. Mol. Sci. 2022, 23, 4102.

Clemente-Suárez, V.J.; Beltrán-Velasco, A.I.; Redondo-Flórez, L.; Martín-Rodríguez, A.; Tornero-Aguilera, J.F. Global Impacts of Western Diet and Its Effects on Metabolism and Health: A Narrative Review. Nutrients 2023, 15, 2749.

Cena, H.; Calder, P.C. Defining a healthy diet: Evidence for the role of contemporary dietary patterns in health and disease. Nutrients 2020, 12, 334.

Muscogiuri, G.; Verde, L.; Sulu, C.; Katsiki, N.; Hassapidou, M.; Frias-Toral, E.; Cucalón, G.; Pazderska, A.; Yumuk, V.D.; Colao, A. Mediterranean diet and obesity-related disorders: What is the evidence? Curr. Obes. Rep. 2022, 11, 287–304.

Guasch-Ferré, M.; Willett, W.C. The Mediterranean diet and health: A comprehensive overview. J. Intern. Med. 2021, 290, 549–566. [CrossRef]