Photo by Bruno Nascimento on Unsplash
Nowotwór jest jedną z głównych przyczyn zachorowalności i śmiertelności na świecie – w 2012 roku odnotowano około 14 milionów nowych przypadków i 8,2 miliona zgonów związanych z nowotworami. Prognozy wskazują, że w ciągu najbliższych dwóch dekad liczba zachorowań wzrośnie o 70%.
Dobrze udokumentowano, że rozwój nowotworu oraz jego leczenie prowadzą do negatywnych zmian fizycznych i fizjologicznych, które wpływają na metabolizm i funkcjonowanie organizmu. Skutkiem mogą być poważne zaburzenia w układzie sercowo-naczyniowym, oddechowym, nerwowym, kostnym i mięśniowo-szkieletowym. Takie zmiany powodują m.in. spadek wydolności krążeniowo-oddechowej, osłabienie siły mięśniowej, zmiany w składzie ciała oraz pogorszenie funkcji fizycznych. Może to również wpływać na osłabienie odporności, rozwój neuropatii obwodowej i pogorszenie jakości życia.
Coraz więcej dowodów wskazuje jednak, że aktywność fizyczna – zarówno w trakcie leczenia nowotworu, jak i po jego zakończeniu – może ograniczać wiele z tych negatywnych skutków, m.in. poprzez zmniejszenie stanu zapalnego w organizmie, który sprzyja rozwojowi nowotworów. W związku z rosnącą liczbą zachorowań oraz skomplikowanym procesem leczenia, zainteresowanie lekarzy medycyny wewnętrznej i medycyny sportowej w zakresie zalecania aktywności fizycznej jako wsparcia w terapii nowotworowej stale rośnie.
Zmiana stylu życia po zakończeniu leczenia nowotworowego staje się coraz bardziej istotnym zagadnieniem. We Włoszech specjalizacja z medycyny sportowej i aktywności fizycznej koncentruje się właśnie na tym obszarze, pomagając osobom wcześniej prowadzącym siedzący tryb życia w stopniowym wdrażaniu zdrowych nawyków ruchowych.
Potencjalne powikłania procesu leczenia
Leczenie nowotworów obejmuje chirurgię, chemioterapię i radioterapię. Każda z tych metod może prowadzić do powikłań, takich jak obrzęk limfatyczny, kardiotoksyczność, neuropatia obwodowa wywołana chemioterapią, przewlekłe zmęczenie związane z chorobą nowotworową oraz zaburzenia metaboliczne.
Osoby, które przeżyły chorobę nowotworową, są w grupie podwyższonego ryzyka nawrotu choroby, wystąpienia drugiego nowotworu, chorób układu krążenia i przedwczesnej śmierci. Ryzyko to jest szczególnie wysokie u pacjentów powyżej 55. roku życia. Dodatkowo, naturalne zmiany związane z wiekiem oraz siedzący tryb życia mogą zwiększać ryzyko chorób współistniejących.
Dlatego właściwe postępowanie kliniczne w przypadku pacjentów onkologicznych powinno obejmować kompleksową ocenę stanu zdrowia, która pomoże określić najlepszy moment na rozpoczęcie indywidualnego programu rehabilitacji ruchowej. We Włoszech specjaliści medycyny sportowej odgrywają kluczową rolę w opracowywaniu zaleceń dotyczących aktywności fizycznej i diety, pomagając zmniejszyć ryzyko powikłań i przedwczesnej śmierci. Badania potwierdzają korzyści płynące z aktywności fizycznej dla osób po leczeniu nowotworów, choć większość danych dotyczy pacjentek po raku piersi i jelita grubego.
Chirurgia
Chirurgia jest podstawową metodą leczenia nowotworów. Obejmuje usunięcie guza, jego zmniejszenie lub operacje paliatywne mające na celu złagodzenie objawów choroby. Operacja może prowadzić do bólu, ograniczenia ruchomości i innych powikłań, takich jak infekcje, krwawienia czy zakrzepica. Dodatkowo, pacjenci po operacji często prowadzą bardziej siedzący tryb życia, co może negatywnie wpływać na ich zdrowie.
W przypadku operacji rekonstrukcyjnych (np. rekonstrukcja piersi metodą płata TRAM), konieczne jest uwzględnienie dodatkowych komplikacji. Dlatego rehabilitacja powinna obejmować zarówno okres bezpośrednio pooperacyjny, jak i długoterminowy program odbudowy sprawności fizycznej.
Obrzęk limfatyczny jako powikłanie chirurgiczne
Jednym z najczęstszych powikłań operacyjnych, zwłaszcza po leczeniu raka piersi, jest obrzęk limfatyczny. Występuje on u około 20% pacjentek i wiąże się z pogorszeniem funkcji kończyny górnej, zmianą obrazu ciała oraz zwiększonym ryzykiem infekcji.
Czynniki zwiększające ryzyko obrzęku limfatycznego to:
- rozległe usunięcie węzłów chłonnych,
- mastektomia (częściowa lub całkowita),
- otyłość,
- brak aktywności fizycznej.
Badania sugerują, że odpowiednio monitorowane ćwiczenia oporowe mogą zmniejszać ryzyko obrzęku limfatycznego oraz łagodzić jego objawy. Regularny ruch poprawia pracę mięśni, co wspiera odpływ limfy z kończyn. W przypadku zagrożenia obrzękiem zaleca się pomiary obwodu kończyn przed i po ćwiczeniach, a w razie poważnego obrzęku konieczna jest konsultacja onkologiczna. Noszenie odzieży uciskowej może również pomóc w kontrolowaniu obrzęku.
Radioterapia i jej powikłania
Radioterapia poprawia przeżywalność pacjentów, ale może prowadzić do poważnych powikłań sercowo-naczyniowych. U pacjentów leczonych z powodu raka piersi, płuc, tarczycy i chłoniaka Hodgkina może wystąpić choroba serca wywołana promieniowaniem (RIHD). Choroba ta prowadzi do zwłóknienia mięśnia sercowego, co zmniejsza jego elastyczność i prowadzi do pogorszenia funkcji serca.
Objawy RIHD mogą pojawić się nawet 10–15 lat po zakończeniu terapii, dlatego ważne jest długoterminowe monitorowanie pacjentów wysokiego ryzyka. Zmiany te obejmują m.in.:
- pogorszenie funkcji skurczowej i rozkurczowej serca,
- przyspieszony rozwój miażdżycy,
- zaburzenia rytmu serca.
Ze względu na te ryzyka, konieczna jest regularna ocena stanu serca i wdrażanie strategii profilaktycznych.
Chemioterapia i jej powikłania
Chemioterapia jest jedną z kluczowych metod leczenia nowotworów, ale jej skutki uboczne obejmują m.in. supresję szpiku, obniżenie odporności, wypadanie włosów, zapalenie błon śluzowych i zmiany metaboliczne.
Jednym z najpoważniejszych powikłań chemioterapii jest kardiotoksyczność, czyli uszkodzenie mięśnia sercowego. Najczęściej prowadzi do:
- niewydolności serca,
- nadciśnienia,
- zakrzepicy.
Najczęściej kardiotoksyczność powodują leki takie jak doksorubicyna, tamoksyfen i trastuzumab. Objawy mogą nie być widoczne od razu, dlatego konieczne są regularne badania kardiologiczne.
Badania pokazują, że aktywność fizyczna działa ochronnie na serce, poprawiając funkcję śródbłonka, zmniejszając stres oksydacyjny i poprawiając przepływ krwi. W efekcie regularny wysiłek fizyczny może być skuteczną formą profilaktyki kardiotoksyczności.
Przewlekłe zmęczenie związane z nowotworem (CRF)
CRF to jeden z najczęstszych skutków ubocznych leczenia nowotworów – dotyka nawet 80–90% pacjentów. Objawia się przewlekłym zmęczeniem, osłabieniem i brakiem energii, które nie ustępują po odpoczynku. Jest to złożony stan związany z zaburzeniami metabolizmu, funkcji układu odpornościowego oraz czynników psychologicznych.
CRF znacząco pogarsza jakość życia pacjentów, dlatego jego monitorowanie powinno być standardowym elementem opieki onkologicznej. Kluczowe strategie radzenia sobie z tym problemem obejmują:
- aktywność fizyczną – badania potwierdzają, że regularne ćwiczenia zmniejszają zmęczenie, poprawiają funkcjonowanie fizyczne i emocjonalne oraz jakość snu,
- farmakoterapię – np. dostosowanie dawki chemioterapii, leczenie anemii.
Regularne ćwiczenia są jednym z najskuteczniejszych sposobów na redukcję zmęczenia i poprawę jakości życia pacjentów onkologicznych.
Neuropatia obwodowa wywołana leczeniem nowotworowym (CIPN)
Neuropatia obwodowa indukowana nowotworem (CIPN) to jedno z najczęstszych powikłań leczenia onkologicznego, które ma charakter postępujący, często wyniszczający i w niektórych przypadkach nieodwracalny. Szacuje się, że dotyka 30–40% pacjentów poddawanych chemioterapii.
CIPN jest związana ze stosowaniem leków takich jak talidomid, winkrystyna, winblastyna, paklitaksel, docetaksel, a także leków opartych na platynie, w tym cisplatyny, oksaliplatyny i karboplatyny. Objawia się bólem, mrowieniem, drętwieniem i nadwrażliwością na temperaturę. Uszkodzenie aksonów może prowadzić do:
- zaburzeń ruchowych (akinezja, dyskinezja),
- allodynii (nadwrażliwości na bodźce, które normalnie nie wywołują bólu),
- osłabienia mięśni obwodowych,
- zaburzenia równowagi i zwiększonego ryzyka upadków.
Jeśli podejrzewa się CIPN, konieczna jest dokładna ocena kliniczna, a po zakończeniu leczenia należy wdrożyć rehabilitację ukierunkowaną na konkretne obszary ciała. Dodatkowo w leczeniu bólu często stosuje się farmakoterapię, która powinna być uwzględniona w planie terapeutycznym.
Rola aktywności fizycznej w leczeniu CIPN
Badania nad CIPN skupiają się głównie na pacjentkach po raku piersi, analizując ryzyko upadków i częstość występowania tego powikłania. Coraz więcej dowodów wskazuje, że regularna aktywność fizyczna może zmniejszać ból, poprawiać funkcje fizyczne oraz zapobiegać dalszej degeneracji aksonów.
Jednym z potencjalnych mechanizmów działania ruchu jest poprawa przepływu krwi w obszarach dotkniętych neuropatią, co może chronić funkcję neuronów obwodowych.
Z tego względu u pacjentów z CIPN należy wdrożyć strategię rehabilitacyjną obejmującą zwiększenie ogólnej aktywności fizycznej, ćwiczenia wzmacniające ukierunkowane na kończyny, trening równowagi i koordynacji.
Takie podejście może nie tylko poprawić siłę i stabilność pacjentów, ale również zwiększyć ich jakość życia, zmniejszając nasilenie bólu i ograniczając skutki uboczne leczenia nowotworowego.
Olej rybi od Apollo’s Hegemony – wsparcie układu sercowo-naczyniowego – KUP TUTAJ
Przeciwwskazania do udziału w programach ćwiczeń dla pacjentów onkologicznych
Mimo że aktywność fizyczna jest zalecana dla większości pacjentów onkologicznych w stabilnym stanie, regularne badania lekarskie są kluczowe dla wczesnego wykrywania ewentualnych powikłań, które mogą stanowić przeciwwskazanie do ćwiczeń.
W włoskim modelu opieki zdrowotnej standardem jest monitorowanie stanu pacjenta przez specjalistę medycyny sportowej, który ocenia wydolność układu sercowo-naczyniowego za pomocą:
- 6-minutowego testu marszowego (6MWT),
- testów wysiłkowych (ergospirometrycznych),
- echokardiografii obciążeniowej (w razie potrzeby).
Zakres badań diagnostycznych jest dostosowany do indywidualnego stanu klinicznego pacjenta. Specjalista medycyny sportowej ma kompetencje do przeprowadzania tych ocen i ustalania planu rehabilitacji oraz zaleceń dotyczących aktywności fizycznej.
Główne aspekty wymagające monitorowania przed rozpoczęciem ćwiczeń
- Zaburzenia hematologiczne
Należy regularnie kontrolować:
- niską liczbę płytek krwi – zwiększa ryzyko krwawień,
- niedokrwistość (niski hematokryt i hemoglobina) – może powodować osłabienie i zmęczenie,
- niską liczbę neutrofili – zwiększa ryzyko infekcji.
- Zaburzenia mięśniowo-szkieletowe
- bóle kości, pleców lub szyi – mogą wskazywać na przerzuty nowotworowe do kości,
- niezwykła słabość mięśniowa – może być skutkiem leczenia lub wyniszczenia organizmu,
- skrajne zmęczenie i kacheksja – znaczna utrata masy ciała i siły mięśniowej utrudniają bezpieczne ćwiczenia.
- Zaburzenia układu pokarmowego
- silne nudności, wymioty i biegunka – mogą prowadzić do odwodnienia,
- zła kondycja żywieniowa – niedożywienie wpływa na zdolność organizmu do regeneracji.
- Zaburzenia sercowo-naczyniowe
- ból w klatce piersiowej – może sugerować niedokrwienie serca,
- wysokie tętno spoczynkowe – może świadczyć o problemach krążeniowych,
- nadciśnienie (wysokie wartości skurczowe i rozkurczowe) – zwiększa ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych,
- arytmie – zaburzenia rytmu serca mogą być groźne podczas wysiłku,
- obrzęk limfatyczny – wymaga odpowiedniego dostosowania intensywności ćwiczeń.
- Zaburzenia płucne
- duszności – mogą ograniczać tolerancję wysiłku,
- przewlekły kaszel lub świszczący oddech – mogą sugerować powikłania płucne.
- Zaburzenia neurologiczne
- pogorszenie funkcji poznawczych – może wpłynąć na zdolność do wykonywania ćwiczeń,
- zawroty głowy i uczucie oszołomienia – zwiększają ryzyko upadków,
- zaburzenia widzenia i brak stabilności postawy – wymagają indywidualnej modyfikacji ćwiczeń.
Dodatkowe przeciwwskazania
Jednym ze specyficznych przeciwwskazań, które warto podkreślić, jest unikanie pływania w basenie po radioterapii. Może to prowadzić do podrażnienia popromiennego i zwiększonego ryzyka infekcji skóry.
Zalecenia dla aktywności fizycznej
Istnieją już opublikowane wytyczne dotyczące aktywności fizycznej dla osób, które przeszły leczenie nowotworowe, i to właśnie na nich opierają się nasze rekomendacje dotyczące rehabilitacji po leczeniu raka. Wcześniejsze badania potwierdziły skuteczność i bezpieczeństwo testów wysiłkowych oraz programów treningowych po terapii onkologicznej. W Europie, a zwłaszcza we Włoszech, gdzie struktura populacji różni się od amerykańskiej, opieka nad osobami po leczeniu nowotworowym jest stosunkowo nowym obszarem. Chociaż przedstawiony tutaj model nie został jeszcze w pełni zweryfikowany, opiera się na międzynarodowych wytycznych Amerykańskiego Kolegium Medycyny Sportowej (ACSM).
Coraz więcej badań sugeruje, że aktywność fizyczna prowadzona już w trakcie leczenia onkologicznego może spowolnić ogólny spadek wydolności organizmu i poprawić jakość życia pacjentów. Obecnie jednak brak jednoznacznych, zweryfikowanych wytycznych dotyczących ćwiczeń w trakcie leczenia, dlatego specjaliści powinni stosować je ostrożnie, do czasu uzyskania bardziej precyzyjnych danych.
Istnieje wyraźny związek między wydolnością krążeniowo-oddechową (CRF) a ryzykiem śmierci, zarówno z powodu nowotworu, jak i innych chorób związanych z wiekiem. Osoby o najwyższej wydolności tlenowej mają znacznie niższe ryzyko przedwczesnej śmierci. Dlatego, jeśli stan zdrowia pacjenta na to pozwala, powinien on dążyć do większej aktywności fizycznej, niż tylko do minimum zalecanego w wytycznych.
Celem rehabilitacji onkologicznej jest zatrzymanie spadku wydolności tlenowej w trakcie leczenia, a następnie przywrócenie jej do poziomu sprzed diagnozy, a jeśli to możliwe – nawet poprawa powyżej tego poziomu. Badania pokazują, że osoby po leczeniu nowotworowym, niezależnie od typu i stadium nowotworu, mogą poprawić swoją wydolność tlenową, jeśli otrzymają odpowiednie obciążenie treningowe.
Witamina D3 od testosterone.pl – wsparcie zdrowia kości i odporności – KUP TUTAJ
Zalecana aktywność fizyczna dla pacjentów onkologicznych
Z naukowego punktu widzenia celem jest osiągnięcie 500–1000 MET-minut aktywności tygodniowo. MET (Metabolic Equivalent of Task) oznacza ilość energii zużywanej podczas danej aktywności. 1 MET to wydatek energetyczny w spoczynku (ok. 3,5 ml O₂/kg/min). Oblicza się go według wzoru:
MET × czas aktywności w minutach = MET-minuty
Przykład:
- Chód z prędkością 4 km/h ma wartość 2,9 MET.
- 30 minut marszu: 2,9 × 30 min = 87 MET-minut.
Aby osiągnąć 500–1000 MET-minut tygodniowo, zaleca się:
Minimum:
- 150 minut (2,5 h) umiarkowanej aktywności tygodniowo LUB
- 75 minut (1,25 h) intensywnej aktywności tygodniowo LUB kombinację obu form
Aktywność powinna być wykonywana w odcinkach co najmniej 10-minutowych i rozłożona na kilka dni w tygodniu. Dla dodatkowych korzyści zdrowotnych pacjenci powinni dążyć do:
- 300 minut (5 h) umiarkowanej aktywności tygodniowo LUB
- 150 minut intensywnej aktywności tygodniowo LUB ich kombinacji.
Osoby starsze lub z ograniczeniami zdrowotnymi powinny dostosować aktywność do swoich możliwości, ale powinny być jak najbardziej aktywne w granicach swoich możliwości.
Poziom intensywności powinien być dostosowany indywidualnie na podstawie oceny klinicznej, aby zapewnić bezpieczeństwo pacjenta. Powinna ona obejmować test wysiłkowy z monitorowaniem EKG lub echokardiografią.
Najczęściej stosowaną metodą do określenia intensywności jest tętno (HR). W badaniach wykorzystywano także skalę odczuwanego wysiłku Borga (CR10), w której pacjent subiektywnie ocenia swoje zmęczenie w skali od 1 do 10.
Zalecenia dotyczące intensywności wysiłku dla pacjentów onkologicznych:
- Umiarkowana aktywność: 40–60% rezerwy tlenowej VO₂ lub rezerwy tętna HRR.
- Intensywna aktywność: ≥60% HRR (nieprzekraczająca 85% HRR dla bezpieczeństwa).
Włoski model rehabilitacji stosuje zarówno obliczone wartości HR, jak i subiektywną skalę CR10.
Jak obliczyć HRR?
HRR (heart rate reserve) = maksymalne tętno (HRmax) − spoczynkowe tętno (HRrest)
HRmax można oszacować według wzoru:
HRmax = 208 − (0,7 × wiek pacjenta)
Podczas testów wysiłkowych nie zawsze osiąga się maksymalne tętno, dlatego czasem stosuje się HRpeak (szczytowe tętno) jako górną granicę obliczeń HRR. Należy jednak uważać, ponieważ u niektórych pacjentów HRpeak może prowadzić do zaniżonej intensywności treningu.
U pacjentek po raku piersi stosowanie HRR do ustalania intensywności wysiłku często prowadzi do wyższego wysiłku niż zamierzony, dlatego powinno być stosowane z ostrożnością.
W ramach bezpieczeństwa, maksymalne testy wysiłkowe we włoskim modelu są przerywane po osiągnięciu 85% HRmax, a dalsze zalecenia są oparte na tych wynikach.
Podsumowanie
Leczenie nowotworów, choć często skuteczne, niesie ze sobą wiele powikłań wpływających na funkcjonowanie całego organizmu, w tym układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, nerwowego, kostno-mięśniowego oraz odpornościowego. Negatywne skutki terapii, takie jak kardiotoksyczność, neuropatia obwodowa, przewlekłe zmęczenie czy zaburzenia metaboliczne, mogą znacząco obniżyć jakość życia pacjentów i zwiększyć ryzyko wystąpienia chorób współistniejących.
Jednak coraz więcej badań potwierdza, że odpowiednio dobrana aktywność fizyczna może skutecznie ograniczać wiele z tych negatywnych konsekwencji. Regularny wysiłek fizyczny, zarówno w trakcie, jak i po leczeniu, wspiera funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, poprawia siłę mięśniową, pomaga w kontroli masy ciała i zmniejsza zmęczenie. Włoski model rehabilitacji onkologicznej, w którym specjaliści medycyny sportowej odgrywają kluczową rolę, koncentruje się na dostosowaniu aktywności fizycznej do indywidualnych potrzeb pacjentów.
Zalecenia dotyczące aktywności fizycznej dla osób po leczeniu nowotworowym obejmują minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo lub 75 minut intensywnej aktywności, jednak dla dodatkowych korzyści warto dążyć do 300 minut umiarkowanej lub 150 minut intensywnej aktywności tygodniowo. Kluczowe znaczenie ma stopniowe zwiększanie obciążenia i monitorowanie reakcji organizmu, szczególnie u pacjentów z problemami sercowo-naczyniowymi czy neurologicznymi.
Aktywność fizyczna powinna stać się nieodłącznym elementem opieki nad pacjentami onkologicznymi, gdyż nie tylko wspiera ich regenerację, ale również może zmniejszyć ryzyko nawrotu choroby i poprawić długoterminową jakość życia. Należy jednak pamiętać, że programy rehabilitacyjne muszą być dostosowane indywidualnie, uwzględniając stan zdrowia pacjenta, jego poziom sprawności oraz potencjalne przeciwwskazania do aktywności fizycznej.
Bibliografia:
Stewart, B.W.; Wild, C.P. (Eds.) World Cancer Report 2014; International Agency for Research on Cancer: Lyon, France, 2014.
Hewitt, M.; Greenfield, S.; Stovall, E. (Eds.) From Cancer Patient to Cancer Survivor: Lost in Transition; National Academies Press: Washington, DC, USA, 2006.
Jones, L.W.; Eves, N.D.; Haykowsky, S.; Freeland, S.J.; Mackey, J.R. Exercise intolerance in cancer and the role of exercise therapy to reverse dysfunction. Lancet Oncol. 2009, 10, 598–605. [CrossRef]
Gould, D.W.; Lahart, I.; Carmichael, A.R.; Koutedakis, Y.; Metsios, G.S. Cancer cachexia prevention via physical exercise: Molecular mechanisms. J. Cachexia Sarcopenia Muscle 2012, 4, 111–124. [CrossRef] [PubMed]
Hanson, E.D.; Wagoner, C.W.; Anderson, T.; Battaglini, C.L. The independent effects of strength training in cancer survivors: A systematic review. Curr. Oncol. Rep. 2016, 18, 31–49. [CrossRef] [PubMed]
Hofman, M.; Ryan, J.L.; Figueroa-Moseley, C.D.; Jean-Pierre, P.; Morrow, G.R. Cancer related fatigue The scale of the problem. Oncologist 2007, 12, 4–10. [CrossRef] [PubMed]
Bao, T.; Basal, C.; Seluzicki, C.; Li, S.Q.; Seidman, A.D.; Mao, J.J. Long-term chemotherapy-induced peripheral neuropathy among breast cancer survivors: Prevalence, risk factors, and fall risk. Breast Cancer Res. Treat. 2016, 159, 327–333. [CrossRef] [PubMed]
Minami, M.; Matsumoto, S.; Horiuchi, H. Cardiovascular side-effects of modern cancer therapy. Circ. J. 2010,74, 1779–1786. [CrossRef] [PubMed]
- Stefani, L.; Petri, C.; Mascherini, G.; Galanti, G. Lifestyle intervention in surviving cancer patients. J. Func.Morphol. Kinesiol. 2016, 1, 48–53. [CrossRef]
Albrecht, T.A.; Taylor, A.G. Physical activity in patients with advanced-stage cancer: A systematic review of the literature. Clin. J. Oncol. Nurs. 2012, 16, 293–300. [CrossRef] [PubMed]
Conn, V.S.; Hafdahl, A.R.; Porock, D.C.; McDaniel, R.; Nielsen, P.J. A meta-analysis of exercise interventions among people treated for cancer. Support. Care Cancer 2006, 14, 699–712. [CrossRef] [PubMed]
Speck, R.M.; Courneya, K.S.; Masse, L.C.; Duval, S.; Schmitz, K.H. An update of controlled physical activity trials in cancer survivors: A systematic review and meta-analysis. J. Cancer Surviv. 2010, 4, 87–100. [CrossRef]
Schmitz, K.H.; Courneya, K.S.; Matthews, C.; Demark-Wahnefried, W.; Galvão, D.A.; Pinto, B.M.; Irwin, M.L.; Wolin, K.Y.; Segal, R.J.; Lucia, A.; et al. American College of Sports Medicine roundtable on exercise guidelines for cancer survivors. Med. Sci. Sports Exerc. 2010, 42, 1409–1426. [CrossRef] [PubMed]
Wonders, K.Y.; Reigle, B.S.; Drury, D.G. Treatment strategies for chemotherapy-induced peripheral neuropathy: Potential role of exercise. Oncol. Rev. 2010, 4, 117–125. [CrossRef]
Yancik, R. Population aging and cancer: A cross-national concern. Cancer J. 2005, 11, 437–441. [CrossRef]
Liberman, K.; Forti, L.N.; Beyer, I.; Bautmans, I. The effects of exercise on muscle strength, body composition, physical functioning and the inflammatory profile of older adults: A systematic review. Curr. Opin. Clin. Nutr. Metab. Care 2016, 20, 30–53.
