Photo by Abishek on Unsplash
Depresja jest poważnym zaburzeniem nastroju objawiającym się uporczywym uczuciem smutku, wyniszczającym obniżeniem nastroju, zaburzeniami poznawczymi i utratą zainteresowań. Depresja ma głęboki wpływ na indywidualne, biologiczne i społeczne funkcjonowanie osoby nią dotkniętej. Wiąże się ona, z głębokim smutkiem, żalem, pustką i rozpaczą. Z czasem może również obejmować niezdolność do odczuwania przyjemności, dysfunkcje psychomotoryczne, zmiany w zachowaniu związanym ze snem i jedzeniem, trudności z koncentracją i myśli samobójcze. W rzeczywistości depresja należy do heterogenicznej grupy chorób, szeroko ujętych w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD) opublikowanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Aktualna wersja ICD-11 wyróżnia kilka zaburzeń depresyjnych: zaburzenie depresyjne z pojedynczym epizodem (umiarkowane, bez objawów psychotycznych lub ciężkie, z takimi objawami lub bez) oraz nawracające zaburzenie depresyjne (obecny epizod umiarkowany, bez objawów psychotycznych lub ciężki, z takimi objawami lub bez, lub nawracające zaburzenie depresyjne obecnie w pełnej remisji, lub nieokreślone nawracające zaburzenie depresyjne). Ponadto istnieją inne różne formy depresji, takie jak zaburzenie dystymiczne (uporczywe zaburzenie depresyjne), mieszane zaburzenie depresyjne i lękowe, inne określone zaburzenia depresyjne oraz nieokreślona depresja.
Depresja jest obecnie jedną z najważniejszych chorób cywilizacyjnych i istotnym problemem zdrowia publicznego. Dlatego też istotna wydaje się kompleksowa analiza skupiająca się na opisie tej choroby i możliwościach jej leczenia, z uwzględnieniem farmakoterapii oraz leczenia niefarmakologicznego, które jest mniej popularne w codziennej praktyce klinicznej.
Fizjologiczne podstawy depresji
Depresja, lub ogólnie określane zaburzenia depresyjne, to wielowymiarowe schorzenie, którego nie można wyjaśnić jedną teorią ze względu na zaangażowanie wielu czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych. Istnieje wiele hipotez podłoża depresji.
Hipoteza Monoaminowa
Historycznie pierwszym biochemicznym wyjaśnieniem depresji jest hipoteza monoaminowa, która zakłada, że depresja wynika z niedoboru monoamin (serotoniny, noradrenaliny, dopaminy) kluczowych dla regulacji funkcji życiowych takich jak apetyt, sen, pamięć, uczenie się i zachowanie społeczne. Joseph Schildkraut zaproponował tę teorię w latach 60, opierając się na skutecznym stosowaniu inhibitorów monoaminooksydazy i inhibitorów wychwytu zwrotnego monoamin w leczeniu depresji. Hipoteza ta została poparta przez kliniczną skuteczność trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych i inhibitorów wychwytu zwrotnego monoamin.
Stres i Dysfunkcja Osi HPA
Stres wywołujący nadczynność osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA) jest zaangażowany w depresję. Badania eksperymentalne wykazały istotne korelacje między miarami stresu, poziomami kortyzolu a zachowaniami depresyjnymi. Celem terapii może być redukcja aktywności osi HPA, zwłaszcza biorąc pod uwagę wtórny związek między aktywnością osi HPA a mikrobiotą jelitową.
Olej rybny od Apollo’s Hegemony – wsparcie zdrowia psychicznego i samopoczucia – KUP TUTAJ
Procesy Zapalne
Procesy zapalne odgrywają przyczynową rolę w depresji. Różne cytokiny uwalniane podczas ogólnoustrojowego stanu zapalnego (np. IL-1, IL-2, IL-4, IL-6, IL-8, IL-10; IFN-γ; CRP; TNF-α; MCP-1) są zaangażowane. Cytokiny te mogą przekraczać barierę krew-mózg, aktywować komórki glejowe i przyczyniać się do stanu zapalnego układu nerwowego i uszkodzenia mózgu. Leczenie przeciwdepresyjne może obniżać poziom cytokin, co wykazano w metaanalizie 32 badań klinicznych przeprowadzonych przez Więdłocha i współpracownicy, którzy wykazali znaczące zmniejszenie poziomów IL-4, IL-6 i IL-10 po leczeniu.
Stres oksydacyjny
Stres oksydacyjny jest ściśle związany z procesem zapalnym i jest zaangażowany w patofizjologię depresji. Wolne rodniki generowane podczas stanu zapalnego utrzymują uwalnianie prozapalnych mediatorów. Regiony mózgu związane z regulacją nastroju i zachowania, takie jak kora przedczołowa, hipokamp i ciało migdałowate, są podatne na uszkodzenia oksydacyjne.
Interakcja Mikrobioty Jelitowej z Mózgiem
Depresja wiąże się z zaburzeniami mikrobioty jelitowej (dysbioza), prowadzącymi do prozapalnego stanu, neurozapalenia i dysfunkcji osi HPA. Mikrobiota jelitowa wpływa na produkcję neurotransmiterów (np. serotoniny, noradrenaliny, dopaminy, GABA) i oddziałuje na aktywność mózgu. Zmieniony stan immunologiczny w depresji zwiększa translokację bakterii do krwiobiegu, nasilając ogólnoustrojowe uszkodzenia.
Czynniki genetyczne
Czynniki genetyczne, takie jak abnormalności w czynniku neurotroficznym pochodzenia mózgowego (BDNF), są kluczowe w depresji. Stres zmniejsza sygnalizację zależną od BDNF w hipokampie, podczas gdy leczenie przeciwdepresyjne ją zwiększa. BDNF promuje przeżycie neuronów i wpływa na neurogenezę. Jednak działanie BDNF może być specyficzne dla regionu mózgu, z różnymi efektami w różnych obszarach mózgu, takich jak pole brzuszne nakrywki (VTA) i jądro półleżące (NAc). Hipoteza BDNF, sugerująca, że sygnalizacja zależna od BDNF jest zaangażowana w odpowiedzi neuroplastyczne na stres i leki przeciwdepresyjne, jest bardziej skomplikowana i specyficzna dla regionu mózgu niż początkowo sądzono.
Badania rodzinne silnie wspierają genetyczne zaangażowanie w ryzyko depresji, z dziedzicznością szacowaną na około 37%. Krewni pierwszego stopnia pacjentów z depresją mają dwukrotnie lub nawet trzykrotnie wyższe ryzyko. Genetyczne predyspozycje są szczególnie zauważalne w ciężkich i nawracających przypadkach depresji. Kluczowe czynniki genetyczne obejmują polimorfizmy w genach związanych z neurotransmisją serotoniny, noradrenaliny i dopaminy, genach regulujących rozwój układu nerwowego oraz genach zaangażowanych w rytmy okołodobowe i regulację cytokinin przeciwzapalnych.
Hormony reprodukcyjne
Hormony reprodukcyjne znacznie wpływają na regulację nastroju. Kobiety są bardziej podatne na depresję podczas przejścia menopauzalnego niż przed jego rozpoczęciem. Menopauza charakteryzuje się znacznymi spadkami produkcji estrogenów, hipogonadyzmem, stabilnością osi podwzgórze-przysadka-gonady, podwyższonym poziomem FSH oraz zmniejszonymi poziomami androgenów, co jest powiązane ze zwiększeniem objawów depresji, zmęczeniem i utratą libido.
Epigenetyka
Epigenetyka obejmuje zmiany w ekspresji genów bez zmiany sekwencji DNA. Mechanizmy takie jak acetylacja histonów, metylacja DNA oraz regulacja przez mikroRNA odgrywają rolę w depresji. Zmiany epigenetyczne wpływają na szlaki odpowiedzi na stres, plastyczność neuronalną i inne szlaki behawioralnie istotne. Mechanizmy te mogą wyjaśniać niespójności w badaniach genetycznych depresji i oferują potencjalne markery poprawy klinicznej i odpowiedzi na leczenie. Inhibitory deacetylazy histonowej są badane jako nowe metody leczenia depresji.
Czynniki psychologiczne
Zgodnie z teorią przywiązania, depresja wynika z niezdolności do tworzenia silnych więzi uczuciowych, wywodzącej się z niespełnionych w dzieciństwie potrzeb bezpieczeństwa, opieki i komfortu. Obecne relacje intymne oraz rozwój nieadaptacyjnych przekonań lub schematów również pośredniczą w związku między bezpiecznym przywiązaniem a depresją.
Rytm okołodobowy
Zaburzenia rytmu okołodobowego i dysregulacja melatoniny są zaangażowane w patofizjologię depresji. Agoniści receptorów melatoniny i antagoniści serotoninergiczni, tacy jak agomelatyna, są stosowani w leczeniu zaburzeń snu i mają właściwości przeciwdepresyjne.
Ostatecznie patofizjologia depresji obejmuje złożone interakcje między deficytami monoamin, dysfunkcją osi HPA, procesami zapalnymi, stresem oksydacyjnym, zaburzeniami mikrobioty jelitowej, czynnikami genetycznymi, hormonami reprodukcyjnymi, mechanizmami epigenetycznymi oraz determinantami psychologicznymi i społecznymi. Czynniki te wspólnie przyczyniają się do inicjacji i utrzymania zaburzeń depresyjnych. Leczenie depresji pozostaje wyzwaniem ze względu na wieloczynnikowy charakter choroby.
Take It Smart – preparat wspierający rytm dobowy, jakość oraz długość snu – KUP TUTAJ
Farmakologiczne leczenie depresji
Leczenie depresji obejmuje metody farmakologiczne i niefarmakologiczne, w tym szczególnie techniki wpływu psychoterapeutycznego. Terapia psychologiczna powinna być głównym leczeniem dla łagodnej depresji lub uzupełnieniem leczenia farmakologicznego w innych przypadkach. Istnieją silne dowody na skuteczność połączonego stosowania farmakologicznych antydepresantów i terapii poznawczo-behawioralnej w porównaniu do samego stosowania antydepresantów w przypadku umiarkowanej i ciężkiej depresji oraz przewlekłej depresji.
Istnieje kilka klas antydepresantów stosowanych w farmakoterapii tego zaburzenia, w tym selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), trójcykliczne leki przeciwdepresyjne (TCA), inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI), inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny (NRI) oraz inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i dopaminy (NDRI). Leki te hamują transportery odpowiedzialne za wychwyt zwrotny monoamin. Istnieją również inne leki o działaniu przeciwdepresyjnym (np. agomelatyna, agonista receptorów melatoniny MT1 i MT2 oraz antagonista receptorów serotoninowych 5HT2, lub mirtazapina, antagonista alfa2-autoreceptorów adrenergicznych, alfa2-heteroreceptorów, receptorów 5-HT2 i 5-HT3). Nowe antydepresanty obejmują wenlafaksynę, lewomilnacipran, wortioksetynę lub wilazodon.
Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) są uznawane przez lekarzy pierwszego kontaktu za leki pierwszego wyboru w leczeniu pacjentów ambulatoryjnych z depresją. Wszystkie antydepresanty są uznawane za bardziej skuteczne niż placebo u dorosłych leczonych z powodu depresji. W systematycznym przeglądzie i metaanalizie przeprowadzonej przez Cipriani i współpracowników stwierdzono, że agomelatyna, amitryptylina, escitalopram, mirtazapina, paroksetyna, wenlafaksyna i wortioksetyna były bardziej skuteczne niż inne antydepresanty, podczas gdy fluoksetyna, fluwoksamina, reboksetyna i trazodon były najmniej skuteczne. Jednak większe różnice w skuteczności i akceptowalności poszczególnych antydepresantów ujawniono w badaniach bezpośrednich. Pod względem akceptowalności agomelatyna, citalopram, escitalopram, fluoksetyna, sertralina i wortioksetyna były lepiej tolerowane niż inne antydepresanty, podczas gdy amitryptylina, klomipramina, duloksetyna, fluwoksamina, reboksetyna, trazodon i wenlafaksyna miały najwyższe wskaźniki rezygnacji z leczenia.
Biorąc pod uwagę obraz kliniczny depresji, odpowiedź na początkowe leczenie oraz współistniejące choroby pacjenta, dokonuje się precyzyjnego wyboru leku, a efekt leczenia ocenia się po odpowiednim okresie obserwacji. Należy podkreślić, że antydepresanty, jak inne środki farmakologiczne, wywołują pewne działania niepożądane. Najczęściej obserwowane u pacjentów leczonych SSRI (np. paroksetyna, sertralina, fluoksetyna, escitalopram) w przychodniach podstawowej opieki zdrowotnej to problemy żołądkowo-jelitowe (u 17% badanych), niestrawność (22%), nudności (18%), biegunka (9%) i zaparcia (11%). Ponadto zgłaszano zmęczenie (u 45% badanych), zawroty głowy (24%), hipotonię (15%), ból głowy (34%) i niewyraźne widzenie (22%). SSRI są ogólnie lepiej tolerowane niż inne antydepresanty. Rzadziej zgłaszane skutki uboczne obejmują objawy pozapiramidowe, zespół serotoninowy, wydłużenie QT, wysypkę, hiponatremię i zaćmę.
Trójcykliczne leki przeciwdepresyjne wykazują bardziej wyraźne skutki uboczne z powodu swojego złożonego mechanizmu działania i nieselektywności receptorowej. Najczęstsze działania niepożądane to zaparcia, zawroty głowy i suchość w ustach. Z powodu ich potencjału cholinolitycznego, TCA mogą również powodować niewyraźne widzenie, zaparcia, suchość w ustach, dezorientację, zatrzymanie moczu i tachykardię. Ponadto, z powodu blokady receptorów alfa-1 adrenergicznych, może wystąpić hipotonia ortostatyczna i zawroty głowy. Blokada histaminowa H1 przez TCA przyczynia się do sedacji, zwiększonego apetytu, przyrostu masy ciała i dezorientacji. TCA mogą również powodować powikłania sercowo-naczyniowe, w tym arytmie, takie jak wydłużenie QT, migotanie komór i nagłą śmierć sercową u pacjentów z istniejącą wcześniej chorobą niedokrwienną serca. Ponadto, leczenie TCA może być związane z łagodnym podwyższeniem poziomu enzymów wątrobowych. Szczegółowe zalecenia dotyczące farmakoterapii depresji znajdują się w licznych wytycznych, w tym opublikowanych przez towarzystwa naukowe psychiatrii, takie jak Polskie Towarzystwo Psychiatryczne.
Kreatyna od Testosterone.pl – poprawa funkcji kognitywnych i zdrowia mózgu – KUP TUTAJ
Leczenie niefarmakologiczne
Interwencje niefarmakologiczne również odgrywają ważną rolę uzupełniającą w kompleksowym leczeniu depresji. Obejmują one głównie techniki psychoterapeutyczne. Niektóre badania wykazują korzyści z suplementacji diety na nastrój depresyjny. Są one oparte na wielonienasyconych kwasach tłuszczowych (PUFA), łączących kwas eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA), oraz probiotykach, co zgodne jest z założeniem, że stan zapalny i dysfunkcja osi jelitowo-mózg są elementami patogenetycznymi depresji. Inne obiecujące interwencje dietetyczne obejmują specyficzne grupy składników odżywczych (witaminy, polifenole i kofeina), żywność (ryby, orzechy, nasiona owoców i warzyw, kawy i herbaty oraz produkty fermentowane) oraz suplementy diety (takie jak S-adenozylometionina, acetylokarnityna, kreatyna, aminokwasy, itp.).
W ciężkich przypadkach depresji opornych na klasyczne leczenie farmakologiczne stosuje się również zaawansowane techniki niefarmakologiczne, takie jak powtarzalna przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (rTMS) lub terapia elektrowstrząsowa (ECT). Przeglądy systematyczne i metaanalizy wykazały, że obie techniki są skuteczne w leczeniu depresji, przy czym ECT jest skuteczniejsza niż rTMS. Chociaż ECT była najskuteczniejsza, była również najmniej tolerowana, podczas gdy rTMS była najlepiej tolerowaną metodą leczenia MDD.
Fitofarmakologia
Brahmi (Bacopa monnieri)
Brahmi od wieków stosowane jest w medycynie ajurwedyjskiej do leczenia różnych schorzeń, w tym choroby Alzheimera, poprawy pamięci, lęku i zespołu jelita drażliwego. Jego działanie antydepresyjne przypisuje się głównie właściwościom przeciwzapalnym. Brahmi selektywnie hamuje enzym cyklooksygenazę-2 (COX-2), zmniejszając stan zapalny i ból. Obniża również poziom tlenku azotu (NO) i cytokin prozapalnych (TNF-α i IL-6) oraz podnosi poziom IL-10 w ludzkich komórkach krwi. Ponadto brahmi hamuje enzymy sygnalizacyjne związane ze stanem zapalnym OUN, takie jak kaspaza-1, metaloproteinaza macierzy-3 i kaspaza-3, które są zaangażowane w chorobę Alzheimera. Jego aktywność przeciwutleniająca została wykazana w metodzie wyłapywania rodników DPPH oraz w badaniach eksperymentalnych, pokazując poprawę statusu antyoksydacyjnego mózgu u szczurów narażonych na dym papierosowy.
Ekstrakt Bacopy z wysoką standaryzacją na substancje aktywne – KUP TUTAJ
Ogórecznik (Borago officinalis)
Ogórecznik posiada właściwości przeciwbólowe, przeciwlękowe, antybakteryjne i przeciwwirusowe. Jego napar i ekstrakty hydroalkoholowe wykazują obiecującą aktywność przeciwutleniającą w testach DPPH i ABTS. Właściwości przeciwzapalne ogórecznika obejmują redukcję wydzielania NO, aktywności COX-2 oraz poziomów IL-1β, IL-6 i TNF-α w makrofagach traktowanych jego ekstraktem heksanowym.
Miłorząb (Ginkgo biloba)
Miłorząb jest znany z szerokiego zakresu korzyści zdrowotnych, w tym antydepresyjnych, przeciwnowotworowych, przeciwdemencyjnych i neuroprotekcyjnych. Jest stosowany w leczeniu chorób neurologicznych, sercowo-naczyniowych i oddechowych. Ekstrakt z miłorzębu chroni przed stresem oksydacyjnym i redukuje prozapalne cytokiny (TNF-α, IL-1α i IL-6). W kulturach makrofagów, ekstrakty z miłorzębu zmniejszały produkcję NO, IL-6 i PGE2 oraz hamowały produkcję ROS w ludzkich komórkach śródbłonka.
Żeń-szeń koreański (Panax ginseng)
Żeń-szeń koreański oferuje różne korzyści zdrowotne związane z działaniem przeciwzapalnym i przeciwutleniającym. Jego bioaktywne związki hamują enzymy COX-2 i 5-lipoksygenazy, redukują produkcję malonaldehydu i zwiększają poziom przeciwutleniaczy, takich jak glutation i dysmutaza ponadtlenkowa. Przewlekłe stosowanie obniża poziom TNF-α, IL-1b i IL-6 oraz zwiększa proliferację komórek i aktywność zmiataczy wolnych rodników.
Aż 250 mg, 20%’owego ekstraktu Panax ginseng – KUP TUTAJ
Lawenda (Lavandula angustifolia)
Lawenda jest stosowana w leczeniu niepokoju, bezsenności, nerwowości i dolegliwości trawiennych. Jej olejki eteryczne modulują szlak sygnalizacyjny NF-κB i hamują prozapalne cytokiny (IL-6, IL-8, IL-β i TNF-α). Olejek lawendowy wykazał działanie przeciwzapalne w modelach zwierzęcych poprzez zmniejszenie reakcji zapalnej i produkcji NO.
Melisa (Melissa officinalis)
Melisa ma właściwości antydepresyjne, rozkurczowe i antybakteryjne. Redukuje stres i lęk, wspomaga sen, a także wykazuje wyraźne właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające. Ekstrakty z melisy poprawiają poziom katalazy, dysmutazy ponadtlenkowej i peroksydazy glutationowej w osoczu oraz zmniejszają uszkodzenia DNA, aktywność mieloperoksydazy i peroksydację lipidów. Jej olejki eteryczne są bogate w fenolowe przeciwutleniacze.
Kora magnolii (Magnolia officinalis)
Stosowana w tradycyjnej medycynie chińskiej i japońskiej, kora magnolii leczy lęki, astmę, depresję i zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Związki honokiol i magnolol hamują szlak NF-κB stymulowany TNF-α i produkcję NO. Mają silne właściwości przeciwutleniające i hamują syntezę TNF-α indukowaną LPS i aktywność NF-κB w monocytach myszy.
Drzewo mimozy (Albizia julibrissin)
Drzewo mimozy wykazuje działanie antydepresyjne, przeciwnowotworowe, antybakteryjne, przeciwcukrzycowe i przeciwutleniające. Łagodzi stany zapalne w modelach eksperymentalnych, hamując histaminę, serotoninę, prostaglandyny i bradykininę. Jego działanie przeciwutleniające jest porównywalne do kwasu askorbinowego, aktywując dysmutazy ponadtlenkowe i peroksydazę glutationową.
Różeniec górski (Rhodiola rosea)
Różeniec jest adaptogenem, który walczy z zmęczeniem, lękiem, stresem i depresją. Jego ekstrakty mają działanie przeciwzapalne i neuroprotekcyjne, modulując mediatory zapalne (TNF-α, IL-6, IL-1β, NO, COX-2) i szlaki sygnalizacyjne (NF-κB, AP-1, STAT3). Różeniec chroni przed nefrotoksycznością wywołaną przez glutaminian i wspiera neuroprotekcję.
Różeniec górski o wysokiej standaryzacji na salidrozydy – KUP TUTAJ
Szafran (Crocus sativus)
Szafran jest skuteczny w leczeniu łagodnej do umiarkowanej depresji i może mieć potencjał w leczeniu raka i zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem. Jego działanie przeciwzapalne obejmuje krocynę, krocetynę i safranal, które zmniejszają poziom NF-κB, TNF-α, IFN-γ i różnych interleukin. Badania kliniczne wykazują, że szafran zmniejsza markery stresu oksydacyjnego i poprawia stany zapalne u pacjentów z POChP i astmą.
Dziurawiec (Hypericum perforatum)
Dziurawiec jest powszechnie stosowany w zaburzeniach trawiennych i stanach zapalnych. Jego mechanizm przeciwzapalny obejmuje hamowanie ekspresji genów prozapalnych, w tym COX-2, IL-6 i iNOS oraz hamowanie konwersji PGH2 do PGE2. Hiperforyna, kluczowy związek, hamuje 5-LOX i chroni przed cytotoksycznością indukowaną glutaminianem lub NMDA w neuronach hipokampa myszy.
Podsumowanie
Depresja jest poważnym zaburzeniem nastroju, które ma istotny wpływ na biologiczne, psychologiczne i społeczne funkcjonowanie osoby dotkniętej tą chorobą. Obecnie, uznawana za jedno z najważniejszych zaburzeń cywilizacyjnych, wymaga kompleksowego podejścia w diagnozowaniu i leczeniu. W patofizjologii depresji uczestniczą różne mechanizmy, takie jak hipoteza monoaminowa, stres i dysfunkcja osi HPA, procesy zapalne, stres oksydacyjny, zaburzenia mikrobioty jelitowej, czynniki genetyczne, hormony reprodukcyjne, mechanizmy epigenetyczne oraz czynniki psychologiczne i społeczne. Leczenie depresji obejmuje zarówno metody farmakologiczne, jak i niefarmakologiczne, z naciskiem na psychoterapię oraz nowe terapie, takie jak przezczaszkowa stymulacja magnetyczna i terapia elektrowstrząsowa. Fitofarmakologia również odgrywa istotną rolę, oferując naturalne środki wspomagające tradycyjne leczenie. Zrozumienie i integracja tych wielu aspektów jest kluczowa dla skutecznego zarządzania depresją.
Bibliografia:
Clack, S.; Ward, T. The classification and explanation of depression. Behav. Chang. 2019, 36, 41–55. [CrossRef]
World Health Organisation. ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics. Version: 02/2022. Available online: https://icd.who.
int/browse11/l-m/en (accessed on 20 November 2022).
Pardhe, H.A.; Nagalakshmi, N.C.; Hariprasad, M.G.; Chourasia, P.K.; Nandini, S. A review: Medicinal plants with antidepressant properties. Indian J. Neurosci. 2020, 6, 1–5. [CrossRef]
Martins, J.; Brijesh, S. Phytochemistry and pharmacology of anti-depressant medicinal plants: A review. Biomed. Pharmacother. 2018, 104, 343–365. [CrossRef] [PubMed]
Herbert, J. Cortisol and depression: Three questions for psychiatry. Psychol. Med. 2013, 43, 449–469. [CrossRef]
Mikulska, J.; Juszczyk, G.; Gawronska-Grzywacz, M.; Herbet, M. HPA Axis in the pathomechanism of depression and schizophrenia: New therapeutic strategies based on its participation. Brain Sci. 2021, 11, 1298. [CrossRef]
Jesulola, E.; Micalos, P.; Baguley, I.J. Understanding the Pathophysiology of Depression: From Monoamines to the Neurogenesis Hypothesis Model—Are We There Yet? Behav. Brain Res. 2018, 341, 79–90
Bleakley, S. Review of choice and use of antidepressants. Prog. Neurol. Psychiatry 2009, 13, 14–20.
Lundstrom, K.; Pham, H.T.; Dinh, L.D. Interaction of plant extracts with central nervous system receptors. Medicines 2017, 4, 12.
Parveen, A.; Parveen, B.; Parveen, R.; Ahmad, S. Challenges and guidelines for clinical trial of herbal drugs. J. Pharm. Bioallied Sci. 2015, 7, 329–333. [PubMed]
Jachak, S.M.; Saklani, A. Challenges and opportunities in drug discovery from plants. Curr. Sci. 2007, 92, 1251–1257.
Williams, R.; Münch, G.; Gyengesi, E.; Bennett, L. Bacopa monnieri (L.) exerts anti-inflammatory effects on cells of the innate immune system in vitro. Food Funct. 2014, 5, 517–520.
