Źródło zdjęcia: https://newsinhealth.nih.gov/2022/01/thyroid-problems
“Mam tarczycę”… no tak, w zasadzie ma ją (prawie) każdy. Sęk w tym, że niektóre osoby rozumieją posiadanie tarczycy jako chorobę. Dla osób bardziej świadomych może się to wydawać śmieszne. To dosłownie tak jakby ktoś mówili “mam wątrobę”. Niestety choroby tarczycy to bardzo powszechny problem, a jednocześnie niewiele osób jest świadomych czym tak właściwie jest tarczyca i za co odpowiada. Liczba pacjentów w Polsce cierpiących na klinicznie jawne lub subkliniczne zaburzenia czynności tarczycy może wynosić nawet okrągły milion! I właśnie dlatego uznałem, że dobrym pomysłem będzie napisanie artykułu odnośnie tego narządu.
Chciałbym, żeby mój wpis był maksymalnie zrozumiały dla osoby, która “nie jest w temacie” dlatego postaram się nie używać zbyt dużo skomplikowanego słownictwa. Jeśli jednak takowe się pojawi to celowo dokonam uproszczeń, żeby nie zniechęcać do dalszego czytania. W tym artykule odpowiemy sobie na pytanie takie jak: Za co odpowiada tarczyca, jakie istnieją choroby tarczycy, kto jest w grupie zwiększonego ryzyka chorób tarczycy, aż wreszcie na końcu wpisu powiemy o tym dlaczego kobiety dużo częściej doświadczają chorób tarczycy.
Podstawowe informacje na temat tarczycy
1. Wygląd i położenie
Tarczyca jest gruczołem dokrewnym, który waży tylko ok. 25-60g, a mimo tego jest jednym z ważniejszych organów w ciele. Poprzez wydzielanie hormonów, reguluje ona wiele układów, ale o tym zaraz. Tarczyca znajduje się z przodu szyi, na wysokości tchawicy. Składa się z dwóch pęcherzykowych płatów (prawego i lewego) połączonych cieśnią [1]. Powszechnie mówi się, że ma ona kształt motyla – jest mniejsza w środku i ma dwa szerokie skrzydła po bokach, które rozciągają się wokół gardła.
2.Jak działa tarczyca?
Tarczyca pod wpływem hormonu TSH wydzielanego przez przysadkę mózgową produkuje odpowiednie hormony. TSH jest wskaźnikiem, który mówi jak tarczyca współpracuje z gruczołem przysadkowym.Czasami nasze ciała potrzebują więcej hormonów tarczycy, a czasami mniej. Aby wytworzyć odpowiednią ilość hormonów, tarczyca potrzebuje pomocy innego gruczołu: przysadki mózgowej. Przysadka mózgowa „mówi” tarczycy, czy ma uwalniać więcej czy mniej hormonów do krwiobiegu. O badaniach powiemy sobie nieco później, ale chciałbym podkreślić jedną rzecz.
TSH absolutnie nie jest hormonem tarczycy, to hormon przysadki mózgowej. Mówię o tym dlatego, że TSH to hormon stymulujący tarczycę do produkcji odpowiednich hormonów. To najczęstszy pomiar zaburzeń pracy tarczycy, ale nie jest to wystarczający miernik. Wiele pacjentów cierpi z powodu choroby tarczycy mimo TSH w normie. TSH nie jest jednoznacznie wystarczające, żeby ocenić pracę tarczycy. A właściwie to jakie hormony produkuje tarczyca?
Hormon tarczycy to hormon między innymi kontrolujący metabolizm organizmu, czyli proces, w którym organizm przekształca spożywane pokarmy w energię. Dwa główne hormony uwalniane przez tarczycę – tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3) – wspólnie tworzą hormon tarczycy. T3 i T4 są zbudowane z jodu i tyrozyny. Są one magazynowane w pęcherzykach tarczycy. Tarczyca wytwarza więcej T4 w proporcji 80:20. T3 jest wytwarzane w wątrobie, jelitach i nerkach przez rozłożenie T4.
Trzecim hormonem wytwarzanym przez tarczycę jest kalcytonina. Kalcytonina jest wytwarzana przez komórki C. Jej główną funkcją jest hamowania działania osteoklastów, czyli komórek niszczących kości. Kalcytonina zapobiega uwalnianiu wapnia z kości przez co w rezultacie są one zdrowe, mocne i mniej podatne na złamania.
Tarczyca wydziela też hormony T2 i T1, ale obecnie nie wiemy o nich zbyt dużo i prawdopodobnie nie są tak istotne z punktu widzenia metabolizmu jak T3 i T4. Właśnie na nich się teraz skupimy odpowiadając na pytanie:
Witamina D od Testosterone.pl, której odpowiedni poziom wpływa na pracę tarczycy – KUP TUTAJ
3. Za co odpowiada tarczyca?
Aby wytwarzać hormony tarczycy, gruczoł tarczycy potrzebuje jodu, pierwiastka występującego w żywności (najczęściej w jodowanej soli kuchennej) i wodzie. W uproszczeniu tarczyca wychwytuje jod i przekształca go w hormony tarczycy. Zbyt mała lub zbyt duża ilość jodu w organizmie może wpływać na poziom hormonów wytwarzanych i uwalnianych przez tarczycę [2]. Dlatego jeżeli podejrzewasz u siebie chorobę tarczycy, a jednocześnie używasz zwykle niejodowanej soli to istotne może być powiedzenie o tym swojemu lekarzowi.
Przechodząc do rzeczy, hormony tarczycy wpływają na następujące funkcje organizmu:
- Działanie metaboliczne poprzez nasilenie termogenezy
- Tętno
- Regulacja metabolizmu białek, węglowodanów i tłuszczy
- Regulacja gospodarki wapniowej
- Regulacja wydzielania insuliny i hormonów płciowych
- Wielkość i ilość mitochondriów
- Temperatura ciała
Właśnie dlatego wspomniałem, że tarczyca jest niesamowicie ważnym narządem. Odpowiada ona za regulacje wielu funkcji naszego organizmu.
4. W jaki sposób bada się tarczyce?
W przeszłości bardzo często określało się stan zdrowia tarczycy tylko na podstawie hormonu TSH. Jak już doskonale wiesz samo TSH to za mało. To nie jest nawet hormon samej tarczycy. Potwierdza to jedno z badań, które mówi wprost, że choroby tarczycy są niedodiagnozowane przez lekarzy, a standardowe testy czynności tarczycy są mało wiarygodne. Jest to bardzo ważne, ponieważ przez nieodpowiednią interpretacją diagnostyki pacjent może cierpieć z powodu choroby tarczycy (a przecież wyniki pokazały, że wszystko jest w normie..). Poziomy hormonów tarczycy bada się oczywiście z pomiarów pobierania krwi.
Dlatego badania, które warto wykonać do odpowiedniej diagnostyki tarczycy:
- TSH
- FT3
- FT4
- ANTY TPO
- ANTY TG
- W przypadku kobiet warto zrobić też regularnie wykonywać USG tarczycy, u mężczyzn można sobie pozwolić na nieco rzadsze USG mniej więcej co 2-3 lata
O trzech pierwszych hormonach już trochę sobie powiedzieliśmy i mniej więcej znasz ich działanie. Natomiast możliwe, że pierwszy raz spotykasz się z nazwami ANTY TPO i TG. Już spieszę z wyjaśnieniem.
- ANTY TG to przeciwciała antytyreoglobulinowe. Brzmi skomplikowanie, więc najpierw odpowiedzmy na pytanie czym jest sama tyreoglobulina. Tyreoglobulina to białko, które wykorzystywane jest przez tarczycę do tworzenia T3 i T4. Białko to jest szczególnie ważne dla prawidłowego funkcjonowania tarczycy, ponieważ odpowiada za syntezę i magazynowanie T3 i T4. TG jest często sprawdzane u osób leczonych na nowotwór tarczycy.
W pewnych przypadkach układ odpornościowy można błędnie zinterpretować tyreoglobulinę jako substancję szkodliwą. Następnie w takiej sytuacji wytwarza on właśnie przeciwciała antytyreoglobulinowe co jest oczywiście niekorzystne. Niektóre szacunki mówią, że ok. 10% osób ogólnej populacji wytwarza pewną ilość przeciwciał ANTY TG i . Z kolei nawet 80% osób z zaburzeniami tarczycy typu hashimoto, albo chorobą Gravesa Basedova może mieć podwyższony wskaźnik ANTY TG.
- ANTY TPO to przeciwciała skierowane przeciwko peroksydazie tarczycowej, które wytwarza organizm w chorobach autoimmunologicznych tarczycy. Aktywują one układ dopełniacza, czyli jeden z elementów pracy naszego układu odpornościowego. Uważa się, że przeciwciała ANTY TPO są zaangażowane w zaburzenia pracy tarczycy. Właśnie z tego powodu warto wykonywać badania USG, bo możemy stwierdzić zaburzenia tarczycy jeszcze przed tym jak nasz organizm wytworzy przeciwciała.
Zwiększone poziomy przeciwciał Anty TPO występują w różnych typach autoimmunologicznego zapalenia tarczycy. Przeciwciała te występują u ponad 90% pacjentów z przewlekłym zapaleniem tarczycy Hashimoto i u 70% pacjentów z chorobą Gravesa-Basedowa [3]. Co więcej podwyższone stężenia ANTY TPO mogą też świadczyć o istnieniu innych chorobach autoimmunologicznych tj. cukrzyca typu 1 lub niedokrwistość złośliwa.
A tak właściwie to jak często warto badać tarczycę?
Niestety nie doszukałem się jasnych, klarownych zaleceń apropo odpowiedniej częstotliwości badań tarczycy. Większość źródeł mówi, że o ile Twoje wyniki są w normie to najbezpieczniej jest badać tarczycę regularnie co roku zgodnie z zasadą: “better safe than sorry”. Z drugiej strony znalazłem też dane, które mówią o tym, że poziom TSH u zdrowej osoby nie powinien zmienić się na przestrzeni roku (o ile nie zmieniasz swojego stylu życia, żywienia itd.). Dlatego myślę, że u zdrowych osób takim złotym standardem będzie badanie tarczycy co 1-2 lata lub wg. zaleceń lekarza.
Oczywiście tak jak ze wszystkim, podejście indywidualne jest kluczem. U osób, które są w grupie podwyższonego ryzyka (np. kobiety w ciąży, osobista lub rodzinna przeszłość z problemami tarczycy, osoby w wieku 60 +, osoby z chorobami autoimmunologicznymi, kobiety po menopauzie) zdecydowanie warto wykonywać badanie częściej. U osób przyjmujących leki hormonalne (np. lewotyroksyna) niekiedy zleca się badanie nawet co 6-8 tygodni.
Jakie są najczęstsze choroby tarczycy?
1. Niedoczynność tarczycy
Niedoczynność tarczycy występuje, gdy gruczoł tarczycy, znajdujący się w szyi, nie wytwarza wystarczającej ilości hormonu tarczycy dla potrzeb organizmu. Zwykle mamy wtedy do czynienia z podwyższonym poziomem TSH. Wynika to z tego, że przysadka mózgowa produkuje więcej tego hormonu chcąc pobudzić do pracy hormony tarczycy (T4 i T3), które rzecz jasna są obniżona. Kiedy mówi się o problemach z tarczycą to wiele osób myśli właśnie o niedoczynności. Zdecydowanie jest to najczęstsze, choć nie jedyne zaburzenie pracy tarczycy.
- Jak duży jest to problem?
Jak możemy przeczytać w badaniu z 2019: “Niedoczynność tarczycy dotyka do 5% populacji ogólnej, przy czym szacuje się, że kolejne 5% nie zostało zdiagnozowane. Ponad 99% pacjentów cierpi na pierwotną niedoczynność tarczycy.” [4]. Szacuje się, że spośród leczonych pacjentów nawet jedna trzecia nie otrzymuje odpowiedniego leczenia [5].
Jednak sytuacja nie jest aż tak pesymistyczna jakby mogło się wydawać. Częstość występowania nieleczonej jawnej niedoczynności tarczycy wśród kobiet zmniejszyła się o 84% od roku 1995-1997 do 2006-2008 [6]. Te dane mówią o tym, że ogólna świadomość ludzi z roku na rok rośnie.
Mamy też świeże badanie sprzed roku, którym wzięto pod uwagę 5800 seniorów w wieku 60+ [7]. Autorzy badania 3 krotnie odwiedzali uczestników i wykonywali im odpowiednie pomiary. Celem badania było oszacowania częstości występowania problemów tarczycowych. Niestety ocenę czynności tarczycy oparto wyłącznie na pomiarach TSH co jest oczywistym ograniczeniem badania. Częstość występowania zaburzeń czynności tarczycy w populacji polskiej w wieku 60 lat i więcej oszacowano na 15,5% (21,5% u kobiet i 7,2% u mężczyzn), w tym 3,2% osób niezdiagnozowanych.
Pierwotna niedoczynność tarczycy występuje do 8-9 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn, a częstość jej występowania wzrasta wraz z wiekiem.
O tym dlaczego kobiety są bardziej narażone na problemy z tarczycą już za chwilę, ale najpierw wskażmy potencjalny przyczyny niskiego poziomu T3 i T4:
- Wysoki stan zapalny rozumiany przez wysoki poziom stresu oksydacyjnego
- Przewlekły stan zapalny (często wynikający z nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej, albo cukrzycy typu 1)
- Nieodpowiednio prowadzona dieta (na przykład zbyt duży deficyt kaloryczny prowadzony przez zbyt długo, albo jakościowo słabo zbilansowana dieta)
- Wysoki poziom toksyn w organizmie
- Niedobór glutationu wynikający głównie ze stylu życia danej osoby
- Regularny deficyt/deprywacja snu lub zmienny rytm dobowy
- Przewlekły stres
- Przewlekłe infekcje
- Niedobory jodu, cynku, żelaza i witaminy B2
- Choroby autoimmunologiczne
Na całym świecie środowiskowy niedobór jodu był niegdyś najczęstszą przyczyną wszystkich zaburzeń tarczycy. Obecnie niedoczynność tarczycy związana z poważnym niedoborem jodu jest rzadko spotykana w Europie. Wszystko przez popularyzację soli wzbogacanej o jod, którą obecnie spożywa około 71% światowej populacji [7]. Na obszarach o wystarczającej ilości jodu to choroba Hashimoto jest najczęstszym powodem niedoczynności tarczycy. O Hashimoto więcej za moment.
Warto też wspomnieć o objawach niedoczynności tarczycy. Wprawdzie zwykle dopiero po wystąpieniu wyraźnych objawów większość osób decyduje się wykonać badania. W moim mniemaniu jest to podejście błędne. Wszyscy znają zasadę: “lepiej zapobiegać niż leczyć”, ale prawda jest taka, że traktujemy to zdanie jak frazes. Jednym uchem wlatuje, a drugim wylatuje i większość osób nie bada się regularnie.
Apollos Hegemony B-Balance to suplement diety zawierający kompleks witamin z grupy B – KUP TUTAJ
Jakie są objawy niedoczynności tarczycy?
- Przewlekłe zmęczenie
- Przyrost wagi
- Trudności z koncentracją i zapominanie
- Suche lub szorstkie włosy
- Zaburzenia lękowe, pogorszenie samopoczucia, nastroje depresyjne
- Wrażliwość na niskie temperatury
- Mało energii w ciągu dnia i ospałość
- Spowolniona perystaltyka jelit, zaparcia, niestrawności, rzadsze wypróżnianie
Oczywiście objawy tarczycy mogą, ale nie muszą występować jednocześnie. Raczej rzadko spotkamy się z sytuacją, kiedy doświadczymy wszystkich objawów na raz.
- Czy da się schudnąć z niedoczynnością tarczycy?
Przede wszystkim trzeba tutaj zaznaczyć, że często osoby z niedoczynnością tarczycy mają nadmierną masę ciała. Konsekwencją otyłości jest zmiana aktywności hormonów tarczycy, jednak właśnie redukcja masy ciała prowadzi do ich normalizacji [8].
Jednak w przypadku niedoczynności tarczycy, faktycznie odchudzanie może być utrudnione, ale nie niemożliwe. Jak już wiesz tarczyca w dużym stopniu wpływa na metabolizm wszystkich składników odżywczych, które spożywasz. W przypadku niedoczynności tarczycy, po prostu procesy przetwarzania składników odżywczych i energii będą zachodziły wolniej. Pamiętaj jednak, że to nie jest tak, że metabolizm się “zatrzymuje”. On może faktycznie spowolnić, ale nie zatrzymać się całkowicie.
Co więcej podczas niedoczynności tarczycy zwykle towarzyszy nam spadek energii i wzmożone uczucie senności. Dlatego też mamy wtedy mniejszą motywację do podejmowania wszelkiego rodzaju aktywności ruchowych. Typowo zaplanowane treningi to jedna sprawa, ale warto też przyjrzeć się NEAT. NEAT to tak zwana spontaniczna aktywność nie treningowa. Mówiąc prościej chodzi tutaj bardziej o taką aktywność na codzień np.
- Twoja ekspresyjność
- Gestykulacja
- Spontaniczne, nieplanowane spacery
- Wykonywanie obowiązków domowych
- Opieka nad dzieckiem
- Potrzeba poruszania nogą podczas siedzenia itd.
Jeśli Twoja energia spada to stajesz się bardziej rozleniwiony i nie za bardzo masz ochotę na podejmowanie dodatkowych aktywności nawet tych “nieświadomych”. W konsekwencji spada całkowite zapotrzebowanie kaloryczne i łatwiej przybrać na wadze.
A o ile może spaść zapotrzebowanie? Tak naprawdę nie można dać tutaj jednoznacznej odpowiedzi. Wszystko zależy od tego jak mocno rozwinięta jest niedoczynność konkretnej osoby. Duże znaczenie mają tu też same objawy, które dokuczają danej osobie. Nie wszyscy będą czuli się senni i zmęczeni. Dlatego jeśli zachowamy aktywność na odpowiednim poziomie to zagraża nam tylko spowolnienie metabolizmu wskutek wolniejszego metabolizowania składników odżywczych.
- Jak powinna wyglądać dieta w niedoczynności tarczycy?
Dieta w niedoczynności tarczycy nie będzie odbiegać założeniami daleko od żelaznych zasad zdrowej i zbilansowanej diety. Obecnie dysponujemy zaleceniami odnośnie diety od Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej [9]. Przedstawię teraz skrótowo 5 najważniejszych zasad.
- W ciągu dnia spożywaj od 4 do 5 posiłków z 3-4 godzinnymi przerwami i ostatnim posiłkiem na 2 godziny przed snem.
- Opieraj swoją dietę o pełnoziarniste produkty zbożowe (Makaron razowy, płatki owsiane, chleb żytni)
- Jako źródło białka wybieraj chude gatunki mięs (kurczak, indyk, kaczka)
- Unikaj przetworzonych produktów i produktów, które zawierają dużo kwasów tłuszczowych nasyconych (smalec, masło, słodycze, pszenne pieczywo, panierowane mięsa)
- W niektórych przypadkach zasadne może okazać się ograniczenie warzyw kapustnych, soi, orzeszków ziemnych i gorczycy. Te grupy produktów mogą ograniczać przyswajanie jodu z pożywienia.
U pewnych osób warto też ograniczyć spożycie produktów bogatych w gluten i laktozę. Należy jednak odnosić te zalecenia do indywidualnego przypadku. Najlepiej po prostu obserwować swój organizm. Jeśli źle reagujesz na produkty z laktozą, albo masz nietolerancje to zdecydowanie unikaj tych właśnie produktów. Podobnie z glutem. Jeśli cierpisz na nadwrażliwość, albo masz celiakię to warto ograniczać gluten.
2. Hashimoto
Hashimoto to autoimmunologiczna choroba tarczycy, która zwykle bardzo mocno związana jest z jej niedoczynnością. Jest to najczęstsza przyczyna niedoczynności tarczycy w krajach rozwiniętych. Patologia choroby obejmuje tworzenie przeciwciał przeciwtarczycowych, które atakują tkankę tarczycy, powodując postępujące zwłóknienie [10]. Mówiąc prościej układ immunologiczny “omyłkowo” atakuje swoje komórki stopniowo wyniszczając tarczycę.
Stosunek kobiet do mężczyzn wynosi co najmniej 10:1. Chociaż niektóre źródła podają, że diagnoza pojawia się częściej w piątej dekadzie życia, większość kobiet jest diagnozowana w wieku od 30 do 50 lat. O tym dlaczego kobiety są bardziej narażone na zaburzenia pracy tarczycy powiem za moment.
Jeśli chodzi o diagnostykę to najczęstsze wyniki badań laboratoryjnych wykazują podwyższony poziom hormonu tyreotropowego (TSH) i niski poziom wolnej tyroksyny (fT4), w połączeniu z podwyższonym poziomem przeciwciał przeciwko peroksydazie tarczycowej (TPO). Tak jak już wspomniałem, w przypadku Hashimoto konieczna będzie też diagnostyka przeciwciał ANTY TPO i ANTY TG, bo to właśnie te przeciwciała atakują tarczycę. Stwierdzono, że Hashimoto wiąże się z zaburzeniami żołądkowymi u 10% do 40% pacjentów. Około 40% pacjentów z autoimmunologicznym zapaleniem błony śluzowej żołądka ma również zapalenie tarczycy Hashimoto.
Zapalenie tarczycy Hashimoto jest chorobą trwającą całe życie, na którą nie ma lekarstwa. Kluczem jest monitorowanie poziomu hormonów tarczycy.Ponadto u niektórych pacjentów może rozwinąć się chłoniak, dlatego zaleca się regularne badanie okolicy szyi. Objawy Hashimoto są niemal identyczne jak przy niedoczynności tarczycy. Więcej o Hashimoto przeczytasz tu, tu, albo tu.
3.Nadczynność tarczycy i choroba Gravesa Basedova
Jak możesz się domyślać nadczynność, w przeciwieństwie do niedoczynności tarczycy to sytuacja, kiedy tarczyca wytwarza nadmierną ilość hormonów w stosunku do potrzeb organizmu. O nadczynności tarczycy został napisany cały obszerny artykuł, dlatego odsyłam Cię właśnie do niego w celu rozwinięcia tego tematu.
4. Wole tarczycy
Wole tarczycy to po prostu powiększenie tarczycy. Zwykle towarzyszy ono wcześniej wspomnianym zaburzeniom pracy tarczycy. Niestety w rzadkich przypadkach powiększenie tarczycy może też być symptomem nowotworu. Najczęstsze objawy woli tarczycy to:
- Odczuwanie ucisku w gardle
- Widoczne obrzęk w okolicach dołu szyi
- Kaszel, chrypa
- Trudności z przełykaniem i oddychaniem
5. Guzki tarczycy
Guzek tarczycy to nietypowy narośl komórek tarczycy. Ponad 90% wykrytych guzków u dorosłych jest nienowotworowych (łagodnych), ale mogą one stanowić raka tarczycy w około 4,0% do 6,5% przypadków. Mimo że większość guzków tarczycy nie jest nowotworowa, mogą one czasami być oznaką i/lub przyczyną choroby tarczycy [11]. Każdy może mieć guzek tarczycy, w tym dzieci i dorośli. Są one jednak około cztery razy częstsze u osób przypisanych do płci żeńskiej przy urodzeniu niż u osób przypisanych do płci męskiej przy urodzeniu.
Czynniki prowadzące do zwiększonego ryzyka wystąpienia guzków tarczycy:
- Podwyższony wiek
- Palenie tytoniu
- Otyłość
- Niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza
- Występowania zaburzeń pracy tarczycy w rodzinie
I wreszcie.. dlaczego kobiety są bardziej narażone na choroby tarczycy?
Jedna na osiem kobiet doświadczy problemów z tarczycą w pewnym momencie swojego życia. Mówi się, że ryzyko dla kobiet jest ok. 10 razy wyższe niż dla mężczyzn. Pytanie brzmi.. dlaczego? Najprawdopodobniej chodzi tutaj o to, że kobiety mają dużo większe zmiany hormonalne na przestrzeni czasu (chociażby przez cykl miesiączkowy). Dlatego też zaburzenia pracy tarczycy są szczególnie powszechne u kobiet w okresie menopauzy i po niej, gdy poziom hormonów mocno fluktuuje . Co więcej kobiety mają też bardziej “energiczną” odpowiedź immunologiczną niż mężczyźni. Może to wyjaśniać fakt, że na przestrzeni życia częściej doświadczają one wszelkiego rodzaju chorób autoimmunologicznych w tym Hashimoto czy choroby Gravesa Basedova.
Podsumowanie
Mam szczerą nadzieję, że ten artykuł zwiększył Twoją świadomość na temat działa, diagnostyki i chorób tarczycy. Pamiętaj, żeby stosować się do zaleceń swojego lekarza.
Źródła:
[1] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279388/
[2] – https://my.clevelandclinic.org/health/body/23188-thyroid
[3] – https://www.synevo.pl/anty-tpo/
[4] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6822815/
[5] – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28327186/
[6] – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23975540/
[7] – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9394816/
[8] – https://phmd.pl/resources/html/article/details?id=141688&language=en
[9] – https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/jaka-dieta-w-niedoczynnosci-tarczycy-zalecenia-i-jadlospis-do-pobrania/
[10] – https://europepmc.org/article/NBK/nbk459262
[11] – https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/13121-thyroid-nodule
